AZERBAYCANLI ÂŞIK VE EL ŞAİRLERİNDE
“AĞLARAM” REDİFLİ ŞİİRLER

Hayrettin İVGİN*

“Ağlamak” gözyaşı dökerek veya inleyerek, hıçkırarak, keder, pişmanlık ve bazı hallerde neşe ifade etmek eylemidir. İnsanlar neden ağlar? Ağlar çünkü, acıları, üzüntüleri, korkuları ve buna benzer duyguları sesle ifade ederek ancak rahatlar.Ağlamak sadece gözyaşı dökmek ve bunları sesle ifade etmek değildir. Halinden şikayet etmek, sızlanmak, derd yanmak, üzülmek, müteessir olmak da mecazî anlamda ağlamaktır.
Ağlamak çeşitli deyimlere de yansımıştır. Acıların, duyguların, üzüntülerin, korkuların, dertlerin, şikayetlerin, etkilenmelerin yoğunluğuna ve büyüklüğüne göre ağlamak eylemi şekillenir. “Anası ağlamak” (Zorluklarla karşılaşmak, sıkıntı çekmek, yorulmak, tükenmek), “Hıçkıra hıçkıra ağlamak” (Sarsılarak, hıçkırarak ağlamak), “Kan ağlamak” (Çok ıstırap çekmek, üzülmek), “İçi kan ağlamak” (Aşırı şikâyette bulunmak) gibi deyimler, ağlamak eyleminin derecelerini göstermek açısından önemlidir.
Ağlamak, pek çok atasözlerimize de girmiştir. “Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar.”, “Ağlamayan çocuğa meme vermezler.”, “Ağlama ölü için, ağla deli için.”, “Ağlamak- gülmek, bacı-kardaştır.”, “Ağlayanın bir derdi var, gülenin beş.”, “Ağladanın yanına git, güldürenin yanına gitme.” gibi pek çok atasözümüzün yanında “Aşk adamı ağlatır, derd adamı söyletir.” atasözünün doğruluğunu, sanıyorum daha çok âşık ve el şairlerinin şairlerinde görüyoruz.
Redifin sözlük anlamı “arkadan gelen”dir. Kafiyelerden sonra gelen harf, ek, takı ve kelimelere denir. Redifin birçok çeşidi vardır.
Redif halk şiirinin en eski ve en önemli öğelerinden biridir. Halk şairleri redife uyaktan (kafiyeden)daha çok önem vermişlerdir. Bütün duygu, düşünce ve benzetmeler rediften doğar. Halk edebiyatının şiirlerinin çoğunluğu rediflidir.
Genellikle redif dizenin sonundadır. Bazen dizenin ilk kelimesi kafiye, geri kalan kelimeler redif olabilir. Şairler ve âşıklar bu rediflerde dilin çeşitli özelliklerinden yararlanmışlar, çeşitli söz oyunları ve deyimleri çok ilgili çekici şekillerde kullanılmışlardır.
Redifin bir önemi de bazı gazellere ve özellikle kasidelere ad olmalarıdır. Kasidelerin adları çoğu zaman redifleriyle anılırlar.Fuzulî’nin “Su kasidesi” böyledir.
Redif, ek olsun, takı olsun veya bir kelime olsun ilgili dizede hiç değişmeden tekrarlanmalıdır.
Bahir ve Agası adlı el şairleri “ağlaram” redifli şiirlerinde felekten şikayetçi olup, feleğin kendilerine yaptığı gaddarlıktan dolayı ağlamaktadırlar. Bahir’in şiiri şöyle:
Çərxi-fəlek, meni qıldın divanə,
Ayrı saldın yarı, anıb ağlaram
Gece-gündüz qan-yaş töken kipriklər,
Deryaların mevci sanıb ağlaram.

Maqalatı şirin, sözü məzəli,
Şeker gülüşünden canlar təzəli,
Alagöz dilbəri dünya gözəli,
Salıbdır hicranə yanıb ağlaram.

Gel adilsən, oxşama heç qahirə,
Məxfi sözüm yetdi imdi zahirə.
Şəfqet edib bir busə ver Bahirə,
Yeqin bil veslini anıb ağlaram.
Miskin Ağası’nın da şiiri aşağıda:
Çərxi-felek, çəkdin ceza qılıncın,
Əyyamımı siyah etdin, ağlaram,
Məni vatanimden qıldın avara,
Axır eldən-elə satdın, ağlaram.

Günden-günə kini ziyad eyledin,
Təxtu-bəxtim yıxdın, bərbad eylədin,
Müddəini həmişə şad eylədin,
Mənə çox cəfalar etdin, ağlaram.

Sənə neyləmişdim, ey çərxi-qəddar,
Mən cavanı qıldın esir, giriftar,
Səni ne saatda çağırdı ağyar,
Filhal fəryadına yetdin, ağlaram.

Şerbet əvezine içirdin ağı,
Qovmu-qardaş tamam oldular yağı,
Yusuf kimi oldum zindan dustağı,
Yəqubəm, Kənanə atdın, ağlaram.

Çağırram səni qadir Allahı,
Miskin Ağasının ol ümidgahı,
Sən ey padşahların padşahı,
Baxtımın gününü tutdun, ağlaram.
El şairi Bülbül ise ağlayan bülbüllerin yerine ağlamak istiyor bir şiirinde.Ve ağlamayı kendine yakıştırıyor. Bülbül’ün geraylısı şöyle:
Səher çağı ötən bülbül,
Sən ağlama, mən ağlaram,
Dərdin dərdə qatan bülbül,
Sən ağlama, mən ağlaram.

Sən geymisən yaşıl çaxçur,
Zülfünü boynundan aşır,
Ağlamaq mənə yaraşır,
Sən ağlama, mən ağlaram.


Bülbüller geymişdir sarı,
Oxur, anıb laləzarı,
Sən gül itirdin, mən yarı,
Sən ağlama, mən ağlaram.

Bülbüller geyinib qara,
Ciger oldu para-para,
Güle həsrət sən, mən yara,
Sən ağlama, mən ağlaram.

Bülbüller geyinibdir ağı,
Sinəmə sən çəkdin dağı.
Hüsnünün çəşmim çırağı,
Sən ağlama, mən ağlaram.

Gözüm açıb göreydim gül,
Yasəmən gül, saçı sünbül,
Sızıldama, bunca, Bülbül,
Sən ağlama, mən ağlaram.
Sən ağlama, mən ağlaram.
XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın birinci çeyreğinde yaşamış olan Kaçak Yusuf, halk arasında Deli Yusuf adıyla tanınmaktadır.
Şimdiki Ermenistan’ın Amasiya rayonuna bağlı Öysüz köyünden olduğu ifade edilmekte ise de aslında komşu köy olan Göllü’dendir.
Çok usta bir atıcı olan Yusuf, dağlarda, yaylalarda, kayalarda yaşamış; bazı beyler ve ağalara karşı savaş açmış bir yiğittir. Bir gün Öysüz adlı köyde bir pınarın başında kardeşine kuzu kesmiş ve yer- içerken bundan haberi olan ağalar ve beylerin kazak korucuları 100-150 kişi ile kuşatma altına almıştır.Kahraman çarpışarak ölmüştür.Halk onu Göllü köyünün kabristanına defnetmiştir.Ölümünden sonra hakkında ağıtlar bile düzülmüştür.Hatta Ağbabalı Aşık İskengender “Deli Yusuf” destanını ortaya koymuştur.
Ölmeden önce yanındakilere “ağlaram” redifli şu şiiri okumuştur.
Nahaq yerə bizi saldılar qaçaq.
Dağların başında biz olduq naçaq.
Ad mənim adlanır, yoldaşım qoçaq,
Yoxdur mənim bir imdadım, ağlaram.

Qismet buydu biz dağlar da gəzək,
Zülmkar divana ərzələr yazaq.
Bir igidə insafdırmı yüz kazak?
Yoxdur mənim bir imdadım, ağlaram.

Biz də enib dağdan geldik Öysüzə,
Quzu kəsib hörmət etdilər bizə.
Çuğul getdi Amasiyaya, kinyaza
Yoxdur mənim bir imdadım, ağlaram.


Öysüzün ətrafı çayırdı, çöldü.
Yusifin gəldiyni kafir nə bildi?
Aslan qaçıb getdi, yoldaşım öldü,
Yoxdu menim bir imdadım, ağlaram.
Aşıkla ilgili olarak Araştırmacı-Yazar Ali Şamil’in değerli araştırmaları bulunmaktadır.
Kitaplarda yukarda yazdığım dört bendlik şiirin Ellerli Qasım efendinin oğlu Heyder Xoca’nın olduğunun tespitini yapan Ali Şamil bu şiirin bir bendinin daha olduğunu bulmuştur.
Saat üç oldu, dava quruldu
Axdı qanım daşlar üste duruldu
Ezelbaşdan Allahyarım vuruldu
Yoxdu merim bir imdadım ağlaram
Bir insanın çatışma sırasında şiir söyleyemeyeceği, hatta ölümle pençeleşirken hiç söyleyemeyeceği, söylese bile o ortamda kimsenen söyleneni kayd edemeyeceği dikkate alınırsa; “ağlaram” redifli bu şiirin Deli Yunus’a değil, başka birine ait olduğu ortaya çıkmaktadır.
Doğum ve ölüm tarihleri bilinmeyen 19. yüzyıl aşıklarından olan Derviş Mahmut, Gazah bölgesinin Şıhlı köyünde yaşamıştır. Elde çok az şiiri bulunuyor.Onun “ağlaram” redifli koşması şöyle:
Gazah gezasında, Kür gırağında,
Bir gül-i hendanım galıb ağlaram,
Dide-yi cadusi, hal-i hindusi,
Meni sehralara salıb ağlaram.

Galmayıb alemde yar-i gemharım,
Kesilmez ruz ü şeb lale-yi zarım,
Dehi bu yerlerde yohdur gerarım,
Eşgimi bu yerler alıb, ağlaram.

Ah çekende ahım erse çekilir,
Gemler ile bu ciyerim sökülür,
Ganlı yaşım sel sel olub tökülür,
Damlalarım derya olub, ağlaram.

Bu dünyanın çoh olubdur cefası,
Cefasına deymez zövgi, sefası,
Guşumda seslenir getmek sedası,
Üreyim hesretle dolub, ağlaram.
Doğum tarihi bilinmeyen 1834 yılında öldüğü kabul edilen Âşık Peri, Karabağ’ın Dizag bölgesinin Maralyan köyündendir. Âşık ve şairler ustası olarak bilinir. Geraylı ve koşma türlerinde şiirleri söyleyen Âşık Perî’nin hakkında pek çok araştırmalar yapılmış ve kitaplar yazılmıştır.
“Ağlaram” redifli koşması şöyledir:
Çanagçı mülkünden sefer eyledim,
Mene gedim oldu yollar ağlaram.
Secer geldi vurdu şikâr eyledi,
Töker didelerim seller ağlaram.

Nâgehından düşdüm bele derde men
Nece çekim eşg üzüne perde men,
Gözü yaşlı geldim Tagavurda men,
Perişan olubdu teller ağlaram

Bir şah endaz şuh nigarın gelibdi,
Kesilibdi ihtiyarım gelibdi,
Köysü dağlı bir tavarım gelibdi.
Guruyub lal olub güller ağlaram.

Bir dilber periye Peri gan ağlar,
Çekilib sineme düyündü dağlar
Ölübdü bülbülüm lal olub bağlar,
Saralıb savılıb güller ağlarım.
El şairi Şikeste Hatir de bahtının kara olmasına hayıflanıyor. Biçareliğine, gamlanma içerisinde olmasına, ömrünün boşa geçmesine ağlamaktadır.
Fikr eylərəm, didem dolur yaş ilən,
Mən olmuşam baxtı qara, ağlaram.
Hər tərəfdən qarı düşman sevinir,
Mənə derlər çün biçarə, ağlaram.

Canım yanar zülmi-bidad içində,
Könlüm qalıb ahu feryad içində,
Şərmsarəm çünkü ustad içində,
Onun üçün mən həmarə, ağlaram.

Kimə edim yarəb, ərzi halimi,
İtirmişəm vətənimi, elimi,
Aldırıb əlimdan qönçə gülümü,
Bülbül sifət düşüb zara, ağlaram.

Tək otaqdan dörd tərəfə baxaram,
Qəm-qüssə oduna canı yaxaram,
Dustaqdan bilmən nə vaxt çıxaram,
Qəmlər çəkir məni dara, ağlaram.

Anam yoxdu, gün ağlaya halıma,
Atam yoxdu, məni qoya yoluma,
Qardaş yoxdu, əlin döye dalıma,
Çün qalmışam mən avara, ağlaram.

Bibim yoxdu, mən öləndə hay deyə,
Xalam yoxdu, mən ölendə vay deyə,
Bacım yoxdu, göz yaşına çay deyə,
Atıb fələk çün kenarə, ağlaram.



Qəm leşkəri qılınc çekib üstümə,
Yaxşı durub cavan ömrüm qesdimə,
Düşmanlarım xına qoya dəstinə,
Ömrüm gedir tarümara, ağlaram.
Doğum ve ölüm tarihleri belli olmayan, 19. yüzyıl aşıklarından Zagatala vilayetinin Varhiyan köyünde yaşayan Âşık Mehemmed de bilgili ve üstad âşıklardandır. Halk şiirinin bütün türleriyle şiirleri söyleyen Âşık Mehemmed 19.yüzyılın ikinci yarısında 65 yaşında iken vefat etmiştir. Ayrı düştüğü sevgilisine bakın şu koşma ile nasıl sesleniyor:
Bir beri bah, ay gadasın aldığım,
Heber gelmez, ellerinden ağlaram.
Dedim abad olsun, bülbül oynasın,
Har govulsun, güllerinden ağlaram.

Hanalı barınağı, nazik elleri
Görmez oldug, dehı kesik telleri,
Köçdü bizden, ırag düşdü elleri,
Göz kesildi yollarından ağlaram.

Heste olub yar yanında galmadım
Canan, sene necin gurban olmadım,
Günahkâram, men yolunda ölmedim,
İntizaram yollarından ağlaram.

Mehemmed’em bu zulmatda galmışam,
Üz tutuban ayağına gelmişem,
Gör iglabım, nece şikest olmuşam,
Ayrı düşüb dillerinden ağlaram.
El şairi Hurşid, sıla özlemi sebebiyle ağlıyor. Hurşit, terk-i vatan olmuş, bela- mihnet- derde düşmüş, yarinin obasının göç ettiğini görmüş ve geçen günlerini anmış.Ağlaması bunlardandır:
Yenə yeni başdan derdlərə düşdüm,
Ağladım, tutuşdum, yandım, ağlaram,
Yarın obasını, köçünü gördüm,
Yurdun gördüm, onu andım, ağlaram.

Bəlayi-möhnətə, dərdə tuş oldum,
Keyfiyyətim budur zöhrə nuş oldum,
Qəm xirqəsin geydim, siyəhpuş oldum,
Bəla kəmerin qurşandım, ağlaram.

Tərki-vətən oldum xanımanımdan,
Laləlar al geydi axan qanımdan,
Hicran əli tutdu giribanımdan,
Qəm fevcine mən talandım, ağlaram.

Küçücük çağımda düşdüm, qocaldım,
Bəylik mərtəbəsin könlümdən saldım,
Dünyanı qovmaqdan dəxi yoruldun,
Keçən günlərimi andım, ağlaram.

Xurşidəm, seyranda, yar, səni gördüm,
Yox etdim özümü, var səni gördüm,
Namusdan da keçdim, ar səni gördüm,
Qəflətdan imdi oynadım, ağlaram.
Âşık Mensur’un nerede ne zaman doğduğu belli değil. 19. yüzyılda Kazak bölgesinde yaşamış. Âşıklar üstatnâmelerde onun şiirlerini okuduklarına göre güçlü bir âşık olduğu anlaşılmaktadır.
Ey cavanım sən yadıma düşendə,
Gözlərimdən qan-yaş töküb ağlaram.
Nə müddətdir həsrət qaldım gülə mən,
Bülbül kimi fəryad çəkib ağlaram.

Hicr əlində zaru-giryan qalmışam,
Qəvvas olub dəryalara dalmışam,
Cövrü-zülmün dayim cana salmışam,
Firqətindan qəddim büküb ağlaram.

Qurban olum şirin-şirin diline,
Tirmə şallı incə, miyan belinə,
Naz ilə sallanıb gədən yoluna,
Ah çekibən üzüm sürtüb ağlaram.

Bizim üçün bezmu-barat yazanlar,
Arif olan mənasını tez anlar,
Elə girmez elim senden yüzənlər,
Eşq əlinden yaxa yırtıb ağlaram.

Səg rəqiblər ağu qatdı aşıma,
Rəhm elə gel gözden axan yaşıma,
Mən Manzurəm nələr gəldi başıma,
Eşqin dəryasına batıb ağlaram.
Mirzecan Memedov 19. yüzyıl aşıklarındandır. Âşık Peri’nin çağdaşı ve hatta arkadaşıdır. Pek çok şiirini ona ithaf etmiştir.Halk şiiri tarzında şiirlerinin yanında aruz ölçüsüyle yazılmış şiirleri de bulunmaktadır.
Ayrı düşdüm men yarımın kuyindan,
Gece gündüz yalgız men gan ağlaram.
Bu çerh-i zalimin yoh imiş rehmi,
Eylemez derdime derman, ağlaram

Yeri... felek, dad elinden, dad,
Regibler könlünü sen eledin şad,
Bir gün olar sen de olarsan berbad,
Senin ehvalına yaman ağlaram.

Bilirem derdime bulunmaz çara,
Yahsıdı dünyadan olum avara,
Yar gemi olmuşam men bahtı gara.
Harab olsun bele zaman, ağlaram.

Bir yandan ruzigâr eyleyir cefa.
Bir yandan regibler sürürler sefa,
Bir yandan yarımdan gürmürem vefa,
Bu derdlere dözmez insan, ağlaram.

Sen bir şam olubsan, men bir pervane,
Gorhuram canıma od düşe yana.
Mirzecan’ın gelib derdden amana.
Can vermeye ister ferman, ağlaram.
Âşık Mirzecan’ın “ağlaram” redifli bir şiiri daha var. Onu da yazalım:
Öldürrem özümü, bir gan eylerem.
Acıglanma yara ana, ağlaram.
İtirib yarımı, geydirme mene.
Gara üsten gara, ana, ağlaram.

Gezebin sebebin niye bilmirem,
Men sene fergini giya bilmirem,
Utanıb özünden deye bilmirem,
Salsan işim dara, ana, ağlaram.

Tanrı’dan isterem gısasım alsın.
Seni de, men kimi bir eve salsın,
Gıymag olur meğer, o sensiz galsın,
Yazıgdı beçare, ana, ağlaram.

Yarin mehebbeti vardı canımda,
Ölene dek gaynar menim ganımda,
Bir gün onu men görmesem yanımda,
Çekseler de dara, ana, ağlaram.

Ayag torpağına üzüm sürterem,
Gebul etsen bu dünyadan iterem,
Hem Leyliden, hem Esli’den beterem,
Etgilen bir çara, ana, ağlaram.

Yarımı incitmek ayin deyildi,
Ehdü peyman meğer te’yin deyildi,
Mirzecan’ı bize hain deyildi,
Bahma sen igrara, ana ağlaram.
Âşık Yahya Bey Dilgem, 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın birinci yarısında Şamhor vilayetinin Deller-Cirdahan köyünde yaşamıştır. 1838 veya 1840 yıllarında vefat ettiği söylenmektedir. Söylediği koşma ve garaylılar yanında atışmalarıyla da ün kazanmıştır.
Seyr-i gülistanda, Kür kenarında,
Bugün bir hesretkeş galıb ağlaram.
Ayrılıg cövrünün, dost ferağının,
Sevdası başıma gelib ağlaram.


Yadıma düşübdü şuh melekzada,
Gören o da meni salır mı yada?
Menim cismim semenderden ziyada,
Hicran ateşine dolub ağlaram.

Laçın ganadlıdan, terlan tavardan,
O hüsn-i Yusif’den, mehr-i rühsardan
Züleyha camallı, mehcebin yardan,
Felek meni cida salıb ağlaram.

Geddi senuberdi üzarı bir gün,
Sevdim camalını, oldum didergin,
Leylisiz Dilgem’em, men oldum Mecnun,
Sehralar meskenim olub ağlaram.
Şekili Hüseyin Kemnak ayrı düştüğü sevgilisinin hasretine ağlamaktadır.
Keçən günü, ay gül üzlü dilbərim,
Yada salıb, vallah, yarım, ağlaram.
Hər bir yere getsə menim xəyalım,
Könül anar, məhrüxsarım, ağlaram.

Əvvel məhəbbeti bünyad eylədin,
Sonra bivəfalıq icad eylədin,
Aləmi şad, meni naşad eyledin,
Mən gedərəm, gülüzarım, ağlaram.

Mən valehəm sənin xətti-xalına,
Elvanına, yaşılına, alına,
Könül quşu məftun olmuş halına,
Gecə-gündüz, ey nigarım, ağlaram.

Didarına mən müştağam, mən müştaq,
Vaxtbivaxt çəkməkdəyəm iştiyaq.
Öldürecek mecnunu bu feraq,
Ol səbebdən işvəkarım, ağlaram.

Qəmnak, sevibsen dili-rənanı,
Adın bürümüşdür bil Alosmanı,
Divanəni gözünü aç, bir tanı,
Məczubəm mən, yox qərarım, ağlaram.
Âşıkoğlu da öyle, sevdiğiyle geçirdiği günleri anarak ağlamaktadır. Sabah akşam sevgilisinin adını ezber söyleyen Âşıkoğlu’nun şiiri söyle:
Sənin ilən keçirdigim günləri,
Ey sevdiğim, imdi anıb ağlaram,
Həsrətindən oldum dəli-divana,
Düşüb eşq oduna yanıb ağlaram.

Şamu-səhər adın söylərəm ezbər,
Sənə can qurbandı, ey mələkmənzər,
Keçən hallarını eledim dəftər,
Oxuyub-oxuyub, qanıb ağlaram.

Yolunda keçmişəm baş ilə candan,
Onuncun olmuşam mən xanımandan,
Bir hədis oxunsa huri-qılmandan,
Xəyalım qövr elər, dinib ağlaram.

Eskik olmaz hərgiz gözlərimdən nəm,
Ahu-zardır işim mədamu-hərdəm,
Eşitdim ağyara olubsan həmdəm,
İnanmayıb, gah inanıb ağlaram.

Aşıqoğlu elər həmişə əfqan,
Hicrindən olubdur cismi natavan,
Tərəfi canandan canibi-yardan,
Gəlmədi bizə bir məktub, ağlaram.


SONUÇ
Azerbaycan âşık ve el şairlerinden “ağlaram” redifli şiirler doğal olarak bu kadar değildir.
Bu yazımızda Azerbaycan halk şiirine farklı bir gözle bakmaya çalıştık. Halk şiirini anlamak, kavramak için böyle ayrıştırmalara gitmek gerektiğine inanmaktayım.


KAYNAKLAR
1. Salman Mümtaz, El Şairleri, (Yeniden yayına hazırlayan: Ağalar Mirza) Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü, Seda Neşriyat, Bakü 2005
2. Qara Namazov, Aşıklar (Biyografik Malumad Kitabı), I. Kitap, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsü, Seda Neşriyat, Bakü 2004
3. Ehliman Ahundov-Tehmasib Ferzeliyev-İsrafil Abbasov, Azerbaycan Âşıkları ve El Şairleri, Birinci Cilt, (Hazırlayanlar: Doç. Dr. Saim Sakaoğlu- Dr. Ali Berat Alptekin- Esma Şimşek), Halk Kültürü Yayınları: 1, İstanbul 1985
4. Doç. Dr. Saim Sakaoğlu-Dr. Ali Berat Alptekin- Esma Şimşek, Azerbaycan Âşıkları ve Halk Şairleri, İkinci Cilt, Halk Kültürü Yayınları: 10, İstanbul 1986
5. Ali Şamil, Dastanlaşmış Ömürler, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Dede Korkud Adına Folklor İlmi-Medeni Merkezi, Seda Neşriyat, Bakü-2001