DESTAN
Toplumu derinden etkileyen savaş, kıtlık, afet vb. olayların olağanüstülüklerle bezendirilerek anlatıldığı manzum (bazen nazım- nesir karışık) uzun hikayelere denir. Destanlar “Doğal-Yapay”olmak üzere ikiye ayrılır.
DOĞAL DESTANLAR
Gerçekte var olan herhangi bir olayın milletin dilinde yüzyıllar süren bir anlatımdan sonra bir ozan tarafından kaleme alınması sonucu oluşan destanlara denir.
Dünyadaki en önemli doğal destanlar: Kalevala……………FİNLANDİYA Mahabharata …… HİNT Ramayana …………HİNT Şant do Rölant……FRANSIZ Nibelungen…………ALMAN İgor…………………..RUS Beovful………………İNGİLİZ İliada……………….YUNAN Odyssa ……………..YUNAN Şehname……………İRAN Gılgamış……………SÜMER Oğuz Kağan………..TÜRK Ergenekon………….TÜRK Manas………………KIRGIZ
YAPAY DESTANLAR
Herhangi bir olaydan yola çıkarak bir ozanın destan kurallarına riayet edip oluşturduğu şiirlere denir.
Kaybolmuş Cennet ( Milton) Kurtarılmış Kudüs ( Tasso) İlahi Komedya (Dante) Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca) Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif)
TÜRK DESTANLARININ ÖZELLİKLERİ
— Çoğunlukla manzumdurlar (şiir şeklinde)
— Milli dil kullanılmıştır.
— Anonimdirler. (Türk Halkları tarafından anlatılmıştır.)
— Oluştukları dönemlerin özelliklerini taşımaktadırlar.
— Olağanüstü özellikleri çokça bulunmaktadır.
— Çok sonra yazıya geçirilmişlerdir.
— Türk Töresi ve Türklük Bilincinin yaşatılmasını sağlamıştır.
Bütün dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk Edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır. Türk edebiyat geleneği içinde “destan” terimi birden fazla nazım şekli ve türü için kullanılmış ve kullanılmaktadır. Eski Türk Edebiyatı nazım şekillerinden mesnevilerin bir bölümü ve manzum hikâyeler, Anonim edebiyatta ve Âşık edebiyatında koşma veya mâni dörtlükleri ile yazılan veya söylenen ferdî, sosyal,tarihi, acıklı veya gülünç olayları tahliye tekniği ile çeşitli uslûplarla aktaran nazım türüne ve bu yazıda ele alınan kâinatın, insanlığın, milletlerin yaradılışını , gelişimini, hayatta kalma mücadelelerini ve çeşitli olay ve nesnelerle ilgili sebebi açıklayan ve Batı Edebiyatında “epope” terimiyle anılan eserlerin tamamı da Türk edebiyatı geleneği içinde “destan” adı ile anılmaktadır. Bütün dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri olan destanlar, çeşitli konularda yaradılış hikâyeleri yanında, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının millet muhayyilesinde ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum hikayeleridir. Destanlar bütün bir milletin ortak mücadelesini ortak değerler, kurallar, anlamlar bütünlüğü içinde yorumladığı ve yaşatıldığı toplumun geçmişini ve geleceğini temsil ettiği için dünya edebiyatının en ülkücü eserleri olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarihî gerçekleri doğru biçimde nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar milletin ortak bilinçaltının, vicdanının istek, beklenti ,doğruları ve değerleri ile idealleştirilir, eski hatıralarla birleştirilerek tarihî gerçekmiş gibi anlatılırlar.Her milletin millî kimlik ve nitelikleri, ortak dünya görüşü , hatıra ve beklentileri yanında kusurları ve yanlışları da destanlarına yansır. Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik ve savaşcılık yanında verdiği sözde durma , acizlere ve mağluplara hoşgörü ile yaklaşma, yardımcı olma Türk destanlarında dile getirilen ortak değer ve kabullerdir. Türk destanları,kâinatın, insanın, kadının ve erkeğin yaradılışı, Türk milletinin doğuşu, çeşitli Türk devletlerinin kuruluş gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek çok sebeb açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır. ilk örneklerinin manzum olduğu kabul edilen Türk destanlarından Kırgız Türkleri arasında yaşayan Manas destanı dışında bütünüyle günümüze gelebilen örnek bulunmamaktadır.Diğer Türk destanları çeşitli kaynaklarda özet, epizot, hatıra, kısaltılmış seçme metinler halinde bulunmaktadır.
Türk tarihine anahatlarıyla bakıldığında Türk hayatı fetihlerle başlamış ve yeni toprakları yurt edinerek gelişmiştir. ilk anayurt olan Orta Asya hiç bir zaman terkedilmemiştir. Türk halkları ilk anayurt olan Orta Asya’dan itibaren dünya coğrafyası üzerinde geniş alana yayılmış ve bugün yedi Türk cumhuriyetinde, pek çok özerk toplulukda ve çeşitli devletlerin idaresinde yaşamaktadır. Türk kültürü de tarih ve coğrafyadaki çok boyutluluğa paralel olarak çeşitlenmiş farklı seviye ve birikimlerle zenginleşerek ve farklılaşarak ancak ilk kaynaktan gelen ortaklıklarını sürdürerek günümüze ulaşmıştır. Bu sebeble Türk destanları da tarihî ve coğrafî çok boyutluluğun getirdiği dil ve kültür dairelerine paralel olarak çeşitlenmiştir. Türk destanları, anahatlarıyla kültür dâirelerine, kronolojik ve içinde teşekkül ettikleri veya muhafaza edildikleri siyâsî birliklere göre şöyle sınıflandırılmaktadırlar:
İslamiyetten Önceki Türk Destanları
1. Yaratılış Destanı
2. Saka Destanları a. Alp Er Tunga Destanı b. Şu Destanı
3. Hun-Oğuz Destanları a. Oğuz Kağan Destanı b. Atilla Destanı
4. Göktürk Destanları a. Bozkurt Destanı b. Ergenekon Destanı
5. Siyempi Destanları
6. Uygur Destanları a. Türeyiş Destanı b. Mani Dininin Kabulü Destanı c. Göç Destanı
7. Saha-Hakas destanları
a. Er-Sogotox destanı
b. Han-Mirgen destanı
c. Maaday-Kara destanı
İslamiyetten Sonraki Türk Destanları
1. Kazak-Kırgız :Manas Destanı
2. Türk-Moğol : Cengiz Han Destanı
3. Tatar-Kırım: Timur ve Edige Destanları
4.Karahanlı Dönemi: Satuk Buğra Han Destanı
5.Selçuklu-Beylikler ve Osmanlı Dönemleri a. Seyid Battal Gazi Destanı
b. Danişmend Gazi Destanı
c. Köroğlu Destanı
d. Sarı Saltuk Destanı
(Prof. Dr. Umay Günay)
Kaynaklar
1. Banarlı Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Istanbul 1971. 2. Bang W. - R.R. Arat, Die Legende von Oghuz-Kaghan, Berlin ı932. Türkçe çevirisi, Oğuz Kağan Destanı, Istanbul 1936. 3. Ebulgâzi Bahadır Han, şecere-i Terakime, fotokopi, Istanbul ı937. 4. Gökyay Orhan şâik, ” Han-nâme” Necati Lugal Armağanı, Ankara ı968. 5. inan Abdulkâdir, Tarihte ve bugün şamanizm, Ankara ı945. 6. Köprülü Mehmet Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi, Istanbul 1928. ikinci baskı Istanbul 1982. 7. Moğolların Gizli Tarihi, çeviren Ahmet Temir, Ankara ı948. 8. Orkun H.N., Oğuzlara Dâir, Ankara ı935. 9. Ögel Bahaeddin, “Uygurların Menşe Efsanesi”, A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi , Ankara 1947. 10. Ögel Bahaeddin , Türk Kültür Tarihi, Ankara 1962. 11. Türk Mitolojisi, Ankara 1971. 12. Sümer Faruk, Oğuzlar , Ankara 1967. 13. Togan Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, Istanbul 1946
HAZIRLAYAN:
Yılmaz KARAHAN
