Destanların en büyüğü Dede Korkut

Ahmet ÖZDEMİR
************
Günümüzde de Dede Korkut hikâyeleri çeşitli adlarla ve varyant farklılıkları ile yaşamaktadır. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'un tespitine göre, bunlardan en yaygını Bamsı Beyrek boyunun Bey Böyrek adıyla söylenen masallaşmış biçimidir. Bu masalın Azerbaycan'ın dışında; Anadolu'da Trabzon, Bayburt, Erzurum, Erzincan, Urfa, Kilis, Kahraman Maraş, Sivas, Yozgat, Amasya, Sinop, Bartın, Zonguldak, Kırşehir, Kayseri, Konya, Osmaniye, Afyon, Eskişehir, Kütahya, İstanbul şehirlerinden derlenmiş varyantları vardır. Masalın 1791'de yazıya geçirilmiş eksik bir varyantı ise Türk Dil Kurumu Kütüphanesinde saklanmaktadır. Aynı masalın 1730-31 tarihli tam bir nüshası ise Mısır'da bulunmuştur.

Masallaşmış olan ikinci boy Tepegöz boyudur. Bu masalın da Azerbaycan'dan; Iğdır, Posof, Bayburt, Erzurum, Siirt, Yozgat, Kastamonu, Çorum, Çankırı, Ankara, Konya, Aydın, İstanbul, Kırklareli şehirlerinden ve Dobruca'dan derlenmiş varyantları bulunmaktadır. Deli Dumrul boyunun masallaşmış varyantları ise Tokat, Konya, Antalya, Bolvadin ve Üsküp'ten derlenmiştir.

Ferruh Arsunar'ın 1962'de Gaziantep'ten yaptığı bir derlemede, Salur Kazan'ın evinin yağmalandığı boyun bir özeti gibi olan masalda, kahramanlar birbirine karışmış olmakla beraber, Türkmenistan'daki rivayetlerde olduğu gibi temel konu aynıdır.

Dede Korkut boylarının en geç 13. yüzyılda kitap hâline gelen bir Oğuzname'de toplandığı ve Dede Korkut hikâyelerinin Oğuz Kağan Destanından kalan bir miras olduğunu söyleyebiliriz. Diğer taraftan, Özbeklerde Alpamış, Kazak ve Karakalpaklarda Alpamıs, Başkurtlarda lpamışa, ve Altay Türklerinde Alp Mamaş olarak yaşayan destan; Dede Korkut kitabındaki Bamsı Beyrek boyu ile ilgilidir. Dolayısıyla bu destanı da Dede Korkut mirası olarak düşünebiliriz. Dede Korkut mirası Balkanlardan Altaylara kadar uzanan Türk dünyasında yayılmıştır.

Kuşku yok ki, ulusumuzun destanları içerisinde, en en büyüğü ve anlamlısı, Kitâb-ı Dede Korkut'tur. Bu kitap, ulusumuzun hayatıdır, tarihidir, kahramanlık anıtıdır, Türkçe'nin şekillendiği görkemli edebî bir eser, bir millî ansiklopedidir.Türk coğrafyası içindeki Türk halklarının destanlarında, hikâyelerinde, masallarında Dede Korkut öykülerinin izi açık veya gizli olarak görülmektedir. Bunlardan birisi de Saltuk-nâme'dir.

Dirse Han oğlu Boğaç Han boyunda olduğu gibi Hızır, pek çok defa Sarı Saltuk'un da imdadına yetişmiş, onu zor durumdan kurtarmıştır. Dede Korkut'un anlattığı kahramanlar gibi Sarı Saltuk da katı yay çeken, mızrağının ucunda er böğürten, tek başına kâfir ordularına karşı savaşa giden, kaleleri tepip yıkan, tekfur sarayını yerle bir eden, dört nala at süren, yalın kılıç düşman üstüne üşen bir Türk kahramanıdır. Deli Dumrul gibi gözü karadır. Basat'ın Tepegöz'ü öldürdüğü gibi Sarı Saltuk da Yiyir Alagöz'ü alt eder.

Dede Korkut, Anadolu'da halk ozanları geleneği içerisinde yaşamıştır. Halk ozanları Dede Korkut gibi yüzyıllar boyu, köyden köye, obadan obaya iletişim aracı olmuş, anlattıkları hikâyelerle kıssadan hisseler çıkarılmış, boy boylamış, soy soylamışlar. Öğütler vermiş, edepten, erkândan söz etmişler, küskünleri barıştırmış, sevdalıların kavuşmasına zemin hazırlamışlar, birer psikolog işlevi görmüşler.

Dede Korkut'un öyküsünde, gördüğü düşün hayra yorumlanmaması üzerine, avı bırakarak yurduna gelir. Görür ki yurdu yağmalanmış. Burada yurdu ile haberleşir:

"Kulanla sığın geyiğe komşu yurdum,
Alaca atlı kafirden sapa yurdum,
Ak ban ev dikilende yurdu kalmış,
Seni yağı nereden ansızın basmış güzel yurdum?

Yaşlı anam oturanda yeri kalmış,
Oğlum Uruz ok atanda puta kalmış,
Kara mutfak dikilende ocak kalmış,
Oğuz ayağ beğleri at koşturduğunda meydan kalmış..."

Benzer durumu Bayburtlu Zihnî, 1826 yılında Rus Harbinin sonunda yaşamış:

Vardım ki yurdumdan ayağ götürmüş
Yavru gitmiş ıssız kalmış otağı
Camlar şikest olmuş meyler dökülmüş
Sakiyler meclisten çekmiş ayağı

Kangı dağda bulsam ben o merali
Kangı yerde görsem çeşm-i gazali
Avcılardan kaçmış ceylan misali
Göçmüş dağdan dağa yoktur durağı

Laleyi sümbülü gülü hâr almış
Zevk u şavk ehlini ah ü zâr almış
Süleyman tahtını sanki mar almış
Gama tebdil olmuş ülfetin çağı

Zihni dert elinden her zaman ağlar
Vardım ki bağ ağlar bağban ağlar
Sümbüller perişan güller kan ağlar
Şeyda bülbül terk edeli bu bağı