Dini Deyim Ve Sözcükler

 
İslam kültüründe, özellikle de tasavvufta insanın iç dünyasını ifade eden beş kavram vardır:
 
1) Sadr (göğüs) : sadra şifa vermez deyiminde olduğu gibi.
 
2) Fuad: Gönül diye ifade edilen yer. Bu şiirde de ifade edilen gönle oldukça yakın
 
3) Kalp: Bildiğimiz anlamıyla sol yanda bulunan ama acıyı ve mutluluğu duyan yer.'Yere göğe sığmam da sadık kulumun kalbi beni içine alır' kudsi hadisinde de ifade edilen manevi mekan.
 
4) Lübb: (osmanlıca sözcük) Akılla duygunun birleştiği yer, İç. Öz. Her şeyin iyisi, hülâsası. * Akıl, içli şeyin içi
 
5) Sırr: İşte kişinin en gizli yeri.
huda= f. Rabb. Sâhib. Cenab-ı Hak. Hâlık
hüda = Doğru yol göstermek. * Doğruluk. Hidâyet. * Kur'ân-ı Kerimin bir ismi
Hudâ = Rab, Sahip, Allah.
Faş =  gizli olan, sır olan. Faş Etmek : gizli olanı açığa vurmak, duyurmak, ortaya dökmek,... demektir
Nadan = 1 . bilgisiz, cahil.2 . mecaznobran, kaba, kötü
Gadan / Gadan Almak = hlk. sevgisini belirtme kalıbı olarak kullanılır.
Kabil =  olabilir, olanaklı, mümkün. Türlü, gibi, benzer. Tür, cins.
Kabil = (arapça) erkek ismi 1. olabilir, mümkün. 2. cins, soy, sınıf, tür, çeşit. -hz. âdem'in büyük oğlu olup kardeşi habil'i öldürmüş ve yeryüzünde ilk kan döken insan olmuştur.
Kabil = Afganistan'ın başkenti
Edebali = osman gazi'nin kayınpederi ve hocası. osmanlı imparatorluğunun kuruluşunda önemli bir rolü oldu.
Mehil = bir işin bitirilmesi için tanınan ek süre, önel.
atasözü, deyim ve birleşik fiiller; mehil vermek
Mehir = (farsça) kadın ismi - ay. Evlenme sırasında kadına bu isimle ödenen meblağ; evlilikte kadının nikâh akdi  ile hak kazandığı mal veya meblağ anlamında bir fıkıh ...
Ebabil = Dağ Kırlangıcı, kuş sürüsü, sürüler, bölükler, cennet kuşu, Keçisağan kuşu
Enel-Hak = Ben gerçeğim, tanrı bende, kendini aşan tanrıyı kendinde gören, kendini tanrıda gören, onunla bütünleşen. Enel-hak sözünden dolayı Halacı Mansur (922) işkenceyle katledilmiştir. Alevi-Bektaşi cemlerinde onun adına Mansur Darına durulur. Dar-ı Mansur.
Vahdet-i Mevcut = Varlığın birliği, Aleviliğin tanrı inancı, vardan var olma, var eden ve edilenin bir olduğu inancı ve felsefi düşüncsi.*
Makalat = Hünkar Bektaş Veli’ye (1210-1271) ait olduğuna inanılan kitap. Alevi-Bektaşi inancının temel ilkeleri, etik kurallarını öğretilerini  içeren yapıt..
Buyruk = Yapılması, uyulması istenen sözler, kurallar. İmam Caferi Sadık’a ait (699-766) olduğu kabul edilen Alevi-Bektaşi inancı erkan namelerini bir bölümünü içeren yapıt. 16. yy. yazılmış Büyük Buyruk ve 17 yy. yazılmış küçük Buyruk diye, 2 Buyruk kitabı vardır. Aleviler bütün kutsal yapıtları olduğu gibi Buyruğu da batini bir şekilde yorumlarlar.
Zahiri = yüzeysel şekilsel, dış, dışsal, görünen dünyaya ilişkin, yazıları yüzeysel yazdığı gibi yorumlamak. (Şeriat kuralları)
Batini = içsel, öz, sır, gizemli, iç anlam ve yorum. Batınilik  9.yy İran’da Desyan tarafından başlatılan, Hasan Sabah, Bebek vs. devam eden kutsal kaynakları kitapları, İncil,  Kuranı vs. içsel yorumlayan akım.
Hak-Muhammed-Ali = Alevilikte (üçü bir söylenir) İnsan tanrıcılık, toplumsal diyalektiğin dışa vuruşunu anlatan üçleme. Üçü bir Ali, Tanrı-evren-insan birliği. Hak-Muhammed-Ali, Kamili insanlık yolu, Alevi-Bektaşi Yolu.
Devriye  = Alına geri dönmek, Alevi inancında tanrısal ruh/canın doğa süzgecinden geçerek, insanla olgunlaşıp ölümden, sonra yine  yaratana, tanrıya geri dönmesini kapsayan inanç anlayışı..
Yol = Aleviler inançlarına YOL, hak (tanrı) yolu, insanlık yolu derler.  “Biz mezhep bilmeyiz YOLumuz vardır”
4 kapı = Hünkar Bektaş Veli’nin kamili insan olma tanrıyla bütünleşme, insani kamil olma öğretisi. HBV insan yaşam ve düşüncelerini şeriat tarikat marifet hakikat olarak 4 aşamaya ayırır ve bunları, canlı varlıklara temel olan hava, ateş, su, ve toprak ile özleştirir, 4 kapıda can.
Edeb = Alevilikte eline diline beline sahip olmak ilkesinin kısaltılmış hali. EDEB Aleviliğin temel etik/ahlak ilkesidir. Yola girecek olan kişi (talip) edebine sahip olacağına dahi cemde söz (ikrar) verir.
Hak Yolu = Tanrı ile bütünleşme yolu, doğruluk, insanlık yolu, 4 kapı 40 makam. Alevi inancı.
Halacı Mansur = 922 yıllarında Enel-Hak (tanrı bende, ben tanrıyım) dediği için katledilen, Alevi cemlerinde darına durulan, Alevi ulusu.
Güruh = Grup, topluluk, cemaat, Güruhu Naciye; inanç yolunda tanrı katına ermiş olan topluluk. Guru = öğretmen, öncü, üstat  bilgin. Alevilikte Pir (dede/ana).
Divanelikte = Bu dünyada veya  deli gibi aşık olanlar dünyasında, deli-divane deli gibi aşık.
Gönül kabesi = Alevi inancında insan tanrısal olarak görüldüğü için, sevgi, insan kalbi Kabe, tanırının evi  olarak görülür. “Eğlenecek yer bulaman, gönlümdeki köşk olmazsa” Veysel. Alevilikte kıble ve kabe insandır.
Dar  = Dar-ağacı, acı, zor kötü gün görmek, Darı Mansur, cem meydanı, özünü dara çekmek, özeleştiri, mahkeme edilmek, yola bağlanmak, Alevilikte Mansur, Nesimi,, Fatma ana/ Hüseyin, Fazlı 4 çeşit dara durma/oturma şekli vardır. Bu dara duruş çeşitleri sembolik olarak O uluların eylem veya katlediliş şeklini vs. simgeler. Dar gören di-dar göre, kötülük gören, iyi gün göre..
Mürşid-t  = Kılavuz uyarıcı, Pirleri dede/anaları dervişleri yönlendiren onların bağlı olduğu üst düzeyde sözü yasa niteliğinde inanç önderi, lider, veya makam.
Rehber = yol gösterici, kılavuz, öğretici eğitici (mürebbi), yardımcı, 12 hizmet de 2. derecede görevli, dede yardımcısı, talibi eğiten kişi.
 
Üçler = Hak-Muhammed-Ali, Tanrı evren insan - madenler bitkiler hayvanlar alemi - can canan çocuk - el dil bel - bir çok inançta var olan kutsal 3’leme. Üçler beşler yediler kırklar, bu yolu onlar kurdular.
60 Beşler = Hava ateş su toprak ve CAN canlılar, 5 taşlar (Bektaş), (baş, kollar, bacaklar insanı sembolize eden, zülfikar kılıç, insan, 5’gen yıldız. Muhammed Ali Fatma Hasan Hüseyin ehli-beyt.
40’lar = Alevilikte, yarı yarıya kadın erkeğin katıldığı 40’lar cemi, ulular topluluğu. Hacıbektaş’ta bulunan 40 dallı şamdan mumluk, 40 makam, vs.
7 yediler = 7 kayıp ermiş erenler. 7 ulu Alevi ozanı = Nesimi, Fuzuli, Pir Sultan, Hatayi, Yemeni Varanı, Kul Hikmet. 7 Burç (kale)= Bilim, cömertlik, sabır, marifet, perhiz, korku, edep.  7 Renk Fatma Ana kuşağı= Siyah, beyaz, kırmızı, mavi, yeşil, sarı, mor. 7 gün, 7 iklim, vücutta 7 aura nokta vs. (3’ler, 5’ler, 7’ler, 40’lar bu yolu onlar kurdular)
Dem = kamili bilgin olgun insan, mükemmel olma durumu, demini alma,  an zaman, denge, hoş olma anı, içki, şarap, dolu, öz, olgun karışım sentez, olgunlaşmak. Dem almak, dem görmek, dem yürütmek, dem sunmak.
Can = canlı yaşayan, ruh, Alevi cemlerinde ve genelde Aleviler birbirine Can /canlar diye hitap eder, cemde her can eştir.  Ali can, Veli can. (Alevilikte her can tanrının bölünmez bir parçası sayılır) Can canan / bay bayan. Gelin canlar bir olalım...
72 - yetmiş iki millet = Adem ve Havanın 72 çocuğu, tüm insanları milletleri aynı gözle ayırdım yapmadan eşit görmek . Türküm Kürdüm  vs. demeden önce insanım diyebilmek. Yahudilikte tanrının 72 ismi, vs.  Alevilikte Güruhu Naci/ye 73. millet anlayışı da vardır.  73 yetmiş üç milleti bir görmek insanları ayırmamak.
Serçeşme = Suyun başı, Alevi-Bektaşi inancının yol-erkanının kurucusu Pir Hünkar Bektaş Veli için kullanılan bir deyim.
Ehli = Belirli bir düşünce görüş inanca yatkın, ona uyan kişiler. Yol-Ehli yolda olan yolu bilen ilkelerine uyan kişi. Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat ehli.
Ehli-beyt = ev’den, haneden olanlar, Hz.. Muhammed’in ev halkı.
Tarikat = yol, yola girmek, Alevi öğretisinde ateş (aleve) bağlanan 2. kapı, kişinin kendi özünden arzusu ile bir yola girmesi o dava için ‘od ateş olup yanması, pişmesi, yetişmezi, o yola gönüllü talip olup girip ikrar verip hizmet etmesi. Güzeli doruyu paylaşması öğrenci olması vs.
Marifet = bilgi beceri, Alevi öğretisinde her boşluğu dolduran koniye de, dengede duran, derin bilgi, sırlara erişmiş, bilgin becerikli kişi, su  ile özleştirilen, girdiği kabı dolduran, marifeti olan, verici eğitici, birçok derin anlamı olan Alevilikte 3. Marifet kapısı.  
Hakikat = Gerçek varlık, hakikat, hak hukuk eşitlik, Alevi öğretisinde toprakla özleştirilen Alevilikte 4. kapı. Toprak gibi yaratıcı (hoşgörülü) tanrısal kamili insan olma. Oku (Benim sadık yarim kara topraktır. Aşık Veysel.)
Turab = Toprak, toprak olmak, oku ‘Benin sadık yarim kara topraktır’ Aşık Veysel. Hz. Ali’nin adlarından biri Turab’tır.
Dergah = Kapı eşiği, Alevi Bektaşi inanç ve felsefesinin öğretildiği okul, merkez, HBV dergahı vs.
Zakir = Anan, zikreden,dile getiren, bildiren uyaran. Alevi cemlerinde saz çalan ‘telli kuran’’ deyiş okuyan (hizmet veren) aşık, ozan, sanatçı, müzisyen. Zakirlik hizmeti Cemde 12 hizmetten biri.
Nefes = soluk, söz,  öğüt, akıl, yol gösterme, deyiş, cönk, manevi güç, Alevi Bektaşi inancını konu alan hak şiirleri deyişler. Bir nefesçik söyleyeyim dinlemezsen neyleyeyim. Nefes mi istersin, buğday mı? HBV
Biat  = Söz vermek, teslim olmak, boyun eğmek, kabullenmek, bir inanca girmek. Alevilikte ikrar vermek.
İbni Mülce = 22 Ocak 661 günü zehirli kılıçla Hz. Ali’yi evinden çıkarken yaralayıp 24 Ocak 661 günü Hakka yürümesine sebep olan kiralık katil.
Kudret  = Güç, kuvvet, erk iktidar, varlık, yaratıcı güç tanrı ışığı enerji.
Kandil = Lamba ışık, uzayda yıldızlar, güneş, yaratıcı enerji,  ana kaynak ateş alev.
Pünhan = Patlayan parlayan Yanan alev yaratıcı ışık nur büyük patlama ‘big-bang’ .
Kün = ol, olsun, oluşum, oluşturmak, yaratılış, yaratmak.
Bezm-i eletsen = Meclis, ruhlar meclisi,  bezm-i elesten evvel  ruhlar (meclisi) oluşmadan (canlılar) yaratılmadan önce.
Hadümül-fukara = Fakir fukaranın hademe hizmetçisi, hizmetçi, Hz. Muhammed’in kırklar cemine girebilmek için söyledi şifre söz. Halka hizmet hakka hizmet, cemde 12 hizmet.
Neşter = Çok keskin bıçak, kılıç, ameliyat bıçağı, jilet.
Şaman = toplumcu ve kadın erkek eşitliğine dayanan, müzik, danslı ibadet gelenekleri olan bir inançŞamanizm inancında olan, Şaman babası, dini lider. Kuzey ve orta Asya inancı (eski Türk inancı), her şeyin ruhu olduğu,
Ehl-i-Beyt = Ev-halkı, anlamına gelen ‘Ehlibeyt’ kelimesi Kuranda da geçer:  Sizden Ehlibeytime sevgiden başka bir şey istemiyorum’’ Alevi Bektaşiler de Ehlibeyt sadece, Hz. Muhammed  Ali, Fatma, Hasan, Hüseyin (5’i için)  kullanılan ortak isimdir, diğer ev halkını kapsamaz. Genelde buna 12 imamlar da dahil edilir.
Cemal = yüz, güzellik, sevgi, barış, cömertlik.
Erkan = Direk, inancın direği, yol-erkan, yolun kuraları öğretisi, yasa konumunda ki ilkeleri, ibadet ve gelenekleri.
Talip = isteyen, öğrenci, Alevi inancına yoluna girmek isteyen kişi, ikrar vermek isteyen kişi. Talipler bir pire ikrar veren kişiler. Alevi Bektaşi yoluna girmiş olan.
huda; tanrı. - hüda.
Lokma  = lokma, inançla ilgili dağıtılan, verilen her türlü yemek, yiyecek, kurban.
Peyik - peyk = haber taşıyan haber getiren, haberci, davetçi, canları ceme çağıran cem olacağını duyuran,  ve cemde haberci hizmetini yürüten 12 hizmet sahibi sorumlu kişi/ler.
Pervane = Çark, dönmek devriye etmek, Semahcı semah dönen, sema gökyüzünde yıldızlar gibi dönen. Pervanelikte, tüm alemde, uzayda, yıldılar arasında.
Post = Makam, oturulan yer, tüylü hayvan derisinden minder, inançta bir makamı aşamayı simgeleyen yer. Post dedesi = pir veya  mürşid., Postnişin makamda oturan, Alevi inanç önderi.
Secde = Alevilikte Niyaz selamlama, hakka boyun eğmek, yere kapanmak. Alevi inancında secde tanrının kendi ruhunu /nefsini verdiği ve meleklerin secde ettiği Adem / insanadır. Bu nedenle cemde canlar daire seklinde oturup, birbirine boyun eğerek, tüm cem evrenleri için vs. meydana niyaz ederler. Cemde sedir veya sandalyede oturuluyorsa, kollar dize konularak kişi kendi eline niyaz eder.
Zülfikar = 2 parça çatal.  Hak ve adaleti güç ve terbiyeyi temsil eden Hz. Ali’nin çatal kılıcı. Batini olarak hak sözü küçük ve büyük dil. Başka birçok 2’lemli söylem sembolleri ve Dik duran zülfikar aynı zamanda (baş kollar bacaklar) insanı sembole eder. La Fetta illa Ali, La Seyfe illa Zulfikar. Ali’den üstün yiğit, Zülfikar’dan keskin kılıç yoktur. 
Sayılar = Alevilikte sayıların inançsal ve sembolik bir çok derin anlamları vardır, örnek: Birler  varlığın tanrının birliğini, Üçler el dil bel, Hak-Muhammed-Ali, can canan çocuk Beşler 5 unsur, 5 taş, Ehlibeyt, el almak, el ele el hakka.  Yediler 7 ulu ozan, 7 gün, vücutta  7 bölge,  Oniki 12 İmamlar, 12 ay, 12 burç / yıldız  Ondört Masum-ı Pak’lar, katledilen ehlibeyt 12 imam evlatları, Onyedi Kemerbestler, Hz Ali’nin kemer kuşattığı 17 şehit,  40 Kırklar ermişler topluluğu.  Seksen bin Rum (Anadolu) Erenleri, Doksan bin Horasan Pirleri, yüzbin Gaip erenleri vs. Anadolu’nun aydınlanmasına katılan, bilinen bilinmeyen Alevi Bektaşi uluları.
40 budak = Kırkları kırk makamı temsilen Hacıbektaş dergahında bulunan 40 mum, ışık, mumluk, şamdan.
zebil = fışkı, gübre. * pislik.
sebil = bol bol, gani gani, fazl... demektir
münkir = İnkâr eden, kabul etmeyen. Tanrı'nın varlığına inanmayan.
münâfık =  İki yüzlü, araya nifak sokan. Fitnekâr. * Ahdini bozan, yalan söyleyen, hıyanet eden.