Divan edebiyatında divan tertibinde esas olan, şiirlerin kronolojik sıralanışı değil şekil ba­kımından teşkil ettikleri kategorilerdir. Sairin şiirleri, nazım şekil ve nevileri ya­nında bir kısmının öncelik tanınan muhtevalarına göre sınıflanarak divanda yer alır. Burada klasik edebiyatın divanlara şekil veren bir yönü kendini gösterir. Bir divanın nasıl bir tertiple meydana ko­nacağı, şiirlerin onda hangi grup ve sı­ralar içinde yer alacağı, gelenekçe önce­den tayin edilmiş bir protokole tâbidir. Bu önceden ortaya konmuş sınırlama dolayısıyla divan şairi, eserine şiirlerini rastgele veya istediği bir tertiple koyma serbestliğine sahip değildir.” Divanı teş­kil edecek şiirlere bir hiyerarşi getiren, onları bu hiyerarşiye göre düzenleyen bu çerçeve, şairleri bir mecburiyet derece­sinde onu dolduracak, ona uygun düşe­cek surette bazı nazım şekillerine yö­nelmelerine, bu kadro içinde mevcut na­zım şekillerinin tamamında değilse bile tanınmış bir asgari sınır içinde kalem oy­natmaya sevketmiş ve bunlara tâbi ola­rak konu ve muhtevada bazı mecburi­yetler altına girmelerine tesir etmiştir.

Hiyerarşiye göre şair konu bakımın­dan, cemiyetçe benimsenmiş değerler sisteminde en önce zirveyi teşkil eden ulûhiyyet makamından başlayarak diğer üst makamlardan kendisine doğru ka­deme kademe gelen bir sırayı takip eder. Şairin şahsının merkez olduğu manzu­melere gelmeden önceki şiirler muhte­va bakımından kendisinden üst makam­ları temsil eden şahsiyetler etrafında ve dışa yöneliktir.

Şair divanında değerler silsilesinin en üst makamı olarak ilk önce tevhid ve münâcât manzumeleriyle Tanrı’ya yöne­lir. O’nu ululayış ve O’na karşı yakarışla­rını ifadeden sonra na’t ve mi’râciyyeleriyle şiirini Hz. Muhammed üzerine çevi­rir ve onu yüceltir. Bunun ardından dört halife ile İslâm ve tarikat büyükleri hak­kındaki manzumeleri sırada yerlerini alır­lar. Daha sonra ise bu defa dünyevî ma­kamların en üstününü temsil eden hü­kümdara ve onu takiben de sırasıyla sad­razam, vezir, şeyhülislâm ve diğer yük­sek mevki sahiplerine yönelik şiirlere ge­çilir. Arada bazan “hasb-i hâl”, “arz-ı hâl” tarzında manzumelerde bazı dilekleri, bir kısım hayat ânzalanyla ilgiii ifadeleri yer alsa bile esasında hep kendi dışında bu­lunanı konu edinen bu şiirler dizisinde bunların peşinden kazanılmış zaferlere. bir savaş gemisinin denize indirilmesi, bir çeşmenin açılışı, bir saray veya yalı­nın tamamlanışı, bir cami veya kışlanın tamiri gibi hadiselere; erkândan ve dost­lardan kimselerin getirildikleri vazifele­re, buradaki terfilerine. tanıdık, dost ve kendi aile çevresindeki şahıslardan bazı kimselerin evlenmelerine, yahut doğum ve ölümler gibi günlük hayatın içinden birtakım hadiselere dair söylenmiş ta­rih manzumeleri gelir. Bir kısmı kaside tarzında olmakla beraber diğerleri daha çok kıta şeklinde olduklarından bunlar divanın gazellerden sonraki küçük ha­cimli şiirler kısmına da gidebilmektedir.

Araya bazan manzum kırk hadis ter­cümesi, manzum mektup, sıhhatnâme. arz-ı hâl. hasb-i hâl. sâkînâme (sahbânâme. İşretnâme). şehrengiz nevinden man­zumeler de katabilen şair, belirtildiği üze­re, son kısma da naktedilebilen kısa çer­çeveli tarih manzumeleri istisna edilirse büyük hacimli nazım şekillerinin hâkim olduğu ve konuları dışa dönük mahiyet­teki manzumeler grubunun yer aldığı bu Ön kısma, kendilerine saygı ve takdir duy­duğu şairlerin şiirlerine yaptığı terbi”, tahmîs ve tesdîslerin yanı sıra doğru­dan doğruya kendi musammatlan ile son verir.

Bundan sonra divanda esas merkezin artık şairin kendisi olduğu, divanın asıl ağırlık ve hacmini bulduğu gazeller kıs­mı gelir. Burada yine geleneğin, gazel­leri kafiyelerinin son harflerine göre al­fabetik olarak sıralanması mecburiyeti­ne uyulur. Çoğunlukla bu kısım manzu­me sayısı bakımından divanın en zengin kısmıdır. Tercihini en fazla kasideye yö­neltmiş Nef î. tarih manzumeleri yazma­yı esas edinmiş Sürûrî gibi temayül ve seçimleri başka nazım şekillerinde ağır basan şairlerde gazelin çoğunlukta olma­ması, gazelin divanlarda en hâkim na­zım şekli oluşu gerçeğini değiştirmez. Gazei hazineleriyle divanlar klasik Türk şiirinin gelişmesinde büyük hizmet ifa etmişler ve ona en güzel söyleyişlerini kazandırmışlardır.

Divanda bu bölümden sonra şairin kü­çük çerçevedeki çalışmalarını veren rubâî. kıta, nazım, lugaz. muamma, müs­takil beyit ve mısralar yer alır. Kaside­lerle başlayan divan böylece nazım şekil­lerinin en küçüğü ile son bulur.

Muhteva itibariyle bir değerler siste­mine göre kategorilere aynlıp sıraya kon­maları yanında, arada bütünün yapısını değiştirmeyen bazı girmeler bir tarafa bırakılırsa, divanlarda nazım şekilleri ba­kımından büyükten küçüğe doğru gidiş esastır. Divan, sırasıyla kaside, terkib-i bend. terci-i bend ve musammatlan içi­ne alan bir dizilenmeyi takiben gittikçe daralan bir çerçeve ile rubâî. kıta, naz­mın peşi sıra müstakil beyit ve mısralar­la sona erer.

Bir divanın nazım şekilleri itibariyle ideal kadrosu, grupların adlarıyla birlik­te muhteva bakımından sıralanmalarını da içine alacak surette şöyle teşekkül etmektedir: Tevhid-münâcât-na’t-mi-râciyye-dört halife, İslâm ve tarikat bü­yükleri üzerine methiyeler-hükümdar ve devlet büyükleri için methiyeler-terci’-bend ve terkib-bendler-küçük mesnevi­ler - tarih manzumeleri - musammatlar-şarkılar-gazeller- mukâtaât: Rubâî- kı­ta - nazım - metali’ - müfredat- mesâri’.

Gazellerin kafiye sonu harflerine göre sıralanmaları gibi, sayıca çok oldukları takdirde rubâîler de kafiye ve redifleri­nin son harflerine göre alfabetik sıra ile tertiplenir. Alfabenin her harfiyle kafi­yesi bulunan bir gazeller dizisi sunmak şairler için bir maharet gösterisi sayılır. Nâbî ve Seyyid Vehbî’nin divanlarında görüldüğü üzere bazı şairler gazeller kıs­mında kafiye sonu harfinin her değiş­mesinde arayı birer rubâî İle süslemiş­lerdir. Alfabenin yirmi altı harfinin hep­siyle eksiksiz surette kafiyelenmiş ga­zeller yazmak arzusu, kafiye imkânı kıt olan harflerde şairleri çok defa bazı zo­raki manzumeler yazmak durumunda bırakmıştır.

Belirtilen kadronun bütün divanlarda eksiksiz olarak bulunması söz konusu değildir. Buna çok yaklaşanlar, hatta çer­çeveyi tam olarak verenlerin yanı sıra onun derece derece bir kısmı ile yer ala­bildiği divanlar da vardır.

Bazı nazım şekillerinin tertip sırasın­da farklar olabilmektedir. Tarih manzu­meleri ve küçük mesnevi parçaları ile şarkıların yeri kesin olmayıp bazı divan­larda gazellerden önceki kısımda, bazı­larında İse gazellerden sonra gelirler. Bazan da bir divanın başka nüshasında aynı sıranın muhafaza edilmeyerek müstensihin yahut başka bir elin müdahale ve tasarrufu ile değiştiği görülür. Divan edebiyatının son devirlerinde Enderunlu Fâzıl, Enderunlu Vâsıf. İzzet Molla gi­bi şairlerin divanlarında görüldüğü üzere musammatlann gazellerden sonraya alınması, şarkıların da artık gazellerden önceki kısma değil onlardan sonraki kıs­ma konulması suretiyle alışılmış terti­bin kısmen dışına çıkıldığı da olmakta­dır. Fakat böyle yer değiştirme ve kay­malar olsa da usulün şaşmaz prensibi, her divanda kasidelerin diğer bütün na­zım şekillerinden önce. gazellerin ‘de ka­sidelerden sonra ve rubailerden, mevcut nazım şekillerinin çok daha küçük çapa indiği müstakil beyit ve âzâde (serbest) mısralardan önce gelmesidir.

Şairden beklenen, ideal çerçeveyi ay­nen gerçekleştiremese bile ona mümkün olduğu kadar yaklaşması ve nazım şekil­leri zengin bir divan ortaya koymasıdır. Tablodaki nazım şekli ve nevilerin hep­sini mutlaka eksiksiz kullanmak mec­buriyetinde olmayan şair. bunlar arasın­da asgarî bir had dairesinde tercihlerde bulunabilir, temayül ve kabiliyetine, sev­diklerine uygun gelenlere çok daha faz­la yer ve ağırlık verebilir.

Bir şairin şiirlerini belirtilen tertip ve çerçeve içinde toplayan divanlara, onları bu vasıfta olmayanlardan farklı kılan bir meziyeti belirlemek için “mürettep di­van” denir. Şiir mevcudu tam bir divan meydana getirmeye yeterli sayıda olma­yıp küçük bir hacim tutuyorsa buna “di-vançe” adı verilir. Daha önce işaret edi­len sınırlı örnekler dışında hususi bir ad taşımayan divan ve divançeler şairin adına nisbetle “Divân-ı Fuzûlî”, “Dîvân-ı Nef’i, “Divançe-i Halet” gibi isimlerle anılırlar. Erken yaşta ölmüş şairlerin şi­irleri çok defa divançe seviyesinde kal­mıştır. Divançelerde de birden fazla olan nazım şekillerinin sıralanmasında divan-lardaki tertipten uzaklaşıimaz. Sadece tek nazım şeklinden, özellikle gazeller­den ibaret divan veya divançeler vardır. Divan şairleri içinde Zatî. Seyyid Vehbî, Âlî Mustafa Efendi. Sabit. Sünbüizâde Vehbî. Şeyh Galib ve İzzet Molla’nın di­vanları “complet” denebilecek derecede ideal divan kadrosuna yaklaşırlar.Tezkire müeilifleriyle bizzat şairlerin çok defa divan yanında “defter” sözünü de kullandıkları görülür. Sık sık bir ara­da “defter ü dîvân” terkibi içinde birbir­leriyle eş mânada, biri diğeri yerine alın­dığını düşündürecek şekilde zikredilmek­tedir. Defter sözü ile daha ziyade henüz mürettep divan haline gelmemiş şiir mecmuası kastedilmekte olduğu söyle­nebilir. Şairler, divan sözü ile kelimenin “devlet işlerinin görüşüldüğü yer, büyük şahsiyetlerin bir araya geldikleri meclis.İlâhî adaletin tecelli edeceği mahkeme-i kübrâ” gibi mânaları arasında tevriye sanatı yapmaktan hoşlanırlar.

Kaside ve gazel, bir divanda bulun­ması asgari şart olan iki nazım şeklini teşkil etmişse de içinde kaside bulun­mayan divanlar yok değildir. Meselâ Sul­tan Hüseyin Baykaranın divanı yalnız gazellerle birkaç muhammes ve rubaiden ibarettir. Kadı Burhâneddin’in koca di­vanını ise sadece gazel ve tuyuğlar mey­dana getirir. İçinde kaside olsa bile bun­ların sayısı birkaçı geçmeyen divanlara da rastlanır. Kemalpaşazâde nin yüzler­ce gazele mukabil topu topu iki kaside­nin yer aldığı divanı bunlardan biridir. Hele şair hükümdarların divanları bu ba­kımdan çok daha farklı özellik gösterir. Başka şairler için bir övgü merkezi olan şair sultanın kendi divanında şahıslar üzerine Övgü kasideleri görülemez. On­ların divanlarında kaside ancak tevhid. münâcât ve na’t vadisindedir. Bahtî mah­lasını taşıyan Sultan 1. Ahmed’in divanın­da bundan biraz daha ileriye gidilerek b;rkaç ramazâniyye ile babası III. Mehmed için söylediği bir mersiye yer ala­bilmiştir. Şeyhülislâmlığa çok yaklaşmış olan Bâkfnin divanında da elde mevcut nüshalara göre ne tevhid ne de münâ­cât vardır. Nedîm’in divanı ise tamamıy­la tevhid, münâcât ve na’tsızdır. Bazı şairlerin divanla­rında tarih kıtaları veya rubâîlerin gö­rülmemesi gibi terci’i - bend ve terkib-i bendlere de her divanda rastlanmaz.

Osmanlı edebiyatı sahasında nazım şekli kadrosu en geniş ve hacim bakı­mından en büyük divan, Kanunî Sultan Süleyman devri şairi Edirneli Nazmi’nin elinden çıkmıştır. Bu divanda aruzun bü­tün bahirleri ve mevcut nazım şekillerînin hemen hepsiyle yazılmış, 7777’si ga­zel olmak üzere sayısı 50.000 beyte yak­laşan şiir vardır. Aynı zamanda edebi sa­natlardan hepsi için örnek teşkil etme­leri gayesi de güdülen bu şiirlerde fazla sayıda şiir ortaya koyma gayretine mu­kabil sanatça basit bir seviyede kalınmış­tır. Divanı nazım şekillerinin her biriyle şiirler yazarak zengin bir kadro ile dol­durmak hevesi, divan şairlerini zaman zaman sanat değeri zayıf, zoraki man­zumeler yazmaya sevketmiştir.

Osmanlı şairlerinin az sayılmayacak bir kısmı. Türkçe divanları ile yetinme­yip Farsça divan veya divançeler de ter­tip etmiştir. Bunlar arasında Fuzûlî ve Nef’î Farsça divanları ile başta gelirler. Fuzûlî Türkçe ve Farsça’dan başka bir de Arapça divan meydana getirmiştir.

Divan sahibi olabilmek, şair için bir şe­ref ve paye sayılan bir gaye olduğu ka­dar aynı zamanda bir divan, onun şiirle­rini şurada burada kalıp dağılmaktan kurtarma vazifesini de görmüştür. Di­vanı olmayan, divan tertibine fırsat bu­lamamış şairlerin ekseri şiirleri zaman­la kaybolmuş, yahut asırdan aşıra ek­silerek günümüze ancak pek az sayıda gelebilmiştir.

Hiç gözden kaçırılmaması gereken bir nokta da şairlerin bazı şiirlerini bilerek divanlarına koymamalarıdır. Bunlar daha ziyade devrin ileri gelen birtakım şahsi­yetlerine, cemiyetin belirli bir kesimine karşı tenkit ve hücum taşıyan manzu­melerdir. Taşlıcah Yahya. Şehzade Mus­tafa’nın katli üzerine yazdığı meşhur mersiyesini hükümdar ve çevresine kar­şı ağır ithamlar bulunduğu için divanı­na koymamıştır. Bu mersiye, kendisin­den sonraki istinsahlarla bir iki divan nüshasına girebilmiştir. Bunun gibi Veysî de bütün İstanbul halkını hicvettiği bir kasidesini divanı dışında bırakmıştır. Di­van şairleri, kalemlerinden çıkan hiciv manzumelerinin büyük bir kısmını di­vanlarına koymamışlardır. Şiir meraklı­larının tertipledikleri büyüklü küçüklü mecmualar, yazma kitapların sayfa ke­narlar! ve kapak arkaları, divanlara gir­memiş böyle birçok manzume saklamak­tadır.

Yıllar yılı yazdıkları şiirleri uzun bir bi­rikim ve gayretten sonra divan halinde tertiplemeye muvaffak olmak şairler için mesut ve müstesna bir hadise olduğun­dan bunun sevincini tesbit eden manzu­meler yazmışlar, tarihler düşürmüşler­dir. Bu manzumeleri çok defa da divanlarının baş tarafına koymuşlardır. Bun­larda divanı nasıl tertiplediklerini, bu işte kimlerden teşvik gördüklerini anla­tırlar. Tertip edilmesi hükümdar veya yüksek mevki sahibi bir şahsiyet tara­fından ıstenmişse divan bir önsöz veya ayrıca bir manzume ile o kimseye ithaf edilir. Nâbi’nin divanının başındaki tev­hidin sonuna İlâve ettiğinden başka ay­rıca gazeller kısmının başına koyduğu diğer bir manzume. Sünbülzâde Vehbî’­nin münâcât ve na’tlannın hemen ardın­dan gelen uzun mesnevisi, Keçecizâde İzzet Molla’nın bütün bir önsözü ve bu­nun içinde başlı başına yer alan manzu­mesi, hepsinden önce de Taşlıcah Yah­ya’nın divanının Önsözünü dolduran man­zumeleri bir divan meydana getirebilme­nin şevk ve şükrünü ifade eder. Dört ay­rı divan tertipleyen Nazîm. bunların her birine birer tarih düşürmekten kendini alamaz. Zaman zaman bir divanın terti­bine başka bir şairin de tarih düşürdü­ğü görülür

İsim meselesi yanında dikkat edilecek diğer farklı bir durum da şairle­rin, hayatlarının çeşitli zamanlarında yaz­dıkları şiirleri ayrı ayrı ve her biri başk aadda eserlerle ortaya koymak yerine “di­van” diye anonim bir ad altında tek ki­tapta toplamalarıdır. Matbaa ve ona bağ­lı olarak basılı kitap ve dergi gibi yayını kolaylaştıracak imkânların bulunmama­sı neticesinde, şiirleri biriktikçe onları bir köşede fazla tutmadan, dilediği bir tertiple ardarda kitaplaştırma yolunu tanımamış olan şairden beklenen, şiir­lerini gelenekleşmiş bir çerçeveyi dol­duracak bir birikime ulaştıktan sonra “divan” adıyla tek bir kitapta topluca or­taya koymasıdır. Bu ise ilhamının rüz­gârına kapılarak bir hamlede bir şiir ki­tabı yayımlamaya benzemeyen, kendine mahsus bir protokolü olan ve uzunca bir bekleyişi gerektiren bir işti. Usul ve şartlarınca divanını tertibe gitmeden önce yazdığı her yeni şiiri ilkin dost çevresin­de şiir meraklılarının buluştukları, her biri şairler bucağı olmuş, şiir sever, hat­ta kendileri de şair olan esnaf dükkân­larında, içki meclislerinde, kapıları ken­disine açılmışsa devam edilen konak ve­ya saraylarda şairin bizzat okuması ile edebiyat âlemine giriyor, elinde yazılı olan kâğıttan istinsah edilerek şiir mec­mualarına geçiyordu. Çeşitli zamanlar­da çeşitli münasebetlerle söylenmiş ga­zeller, makam sahibi büyüklere verilmek için fırsat kollanılmış kasideler, methiye ve tarihler, şairin diğer nazım şekillerindeki deneme ve arayışları ile divanını kurmaya doğru bir adım oluyordu. Et­rafına okuduğu, verdiği veya vermediği şiir çalışmalarını bu şekilde sürdüren şa­irin gayesi, bu yazageldikleriyle sonun­da bir gün divanını tertipleyebilmek, di­van sahibi bir şair olmak gibi kendisi­ne itibar getirecek bir paye kazanabil­mektir.

Divan edebiyatında kendini hemen bel­li eden diğer bir taraf, şiirlerin kendile­rine mahsus, her birinde başka başka olan birer isim taşımamalarıdır. Bunun yerine nazım şekillerine, rediflerine, ka­fiyelerinin son harflerine göre “eyler ga­zeli”, “su kasidesi”, “kerem kasidesi”, “kasîde-i lâmiyye”, “kasîde-i tâiyye” gi­bi, yahut kasidenin teşbîb kısmındaki konuya göre “hazâniyye”. “bayramiyye” gibi adlandırmalarla bu anonimlik biraz giderilir. Ancak bu adlandırmalar da has isim değil cins ismi seviyesindedir. Aynı şekilde tevhid, na’t, mi’râciyye. sâkînâ-me gibi ait oldukları nazım nevileri yö­nünden bir adlandırış bahis konusudur.

Divan dışında kalan mesnevi kabilin­den müstakil eserler hususi bir ad ala­bilmektedir. Genişçe bir macerayı hikâye eden mesneviler Yûsuf u Züleyhâ. Leylâ ve Mecnûn, Şâh u Gedâ. Şem u Perva­ne, Hüsn ü Aşk, Ferhadnâme, iskendernâme gibi esas kahramanlarına göre; konuları didaktik olanlar, küçük küçük hikâyeleri anlatanlar Hilyetü’l-efkâr. Nef-hatü’l-ezhâr, Suhbetü’l-esmâr. Cilâü’l-kuiûb. Riyâzü’l-gufran. Nakş-ı Hayâl, Hayrâbâd. Gencîne-i Râz, Gülşen-i Râz. Gülşen-i Aşk, Gülşen-i Envâr gibi süslü adlar taşırlar. Bazan da esere ad. sonuna “nâme” sözü eklenmiş konusundan ge­lir: Pendnâme, firkatnâme, sergüzeştnâme, Harnâme. Hübannâme, Zenânnâme. surnâme, Selimnâme. Süleymannâme, gazavatnâme gibi.

Mevcut edebî telakkiye göre belirli ka­tegorideki şiirlerle belirli bir kadroyu dol­duracak hale gelmesi gereken bir divan, şairin edebî hayatının hemen erken bir devresinde değil zamanın getirdiği bir birikim sonunda, çok daha ileri bir ça­ğında meydana çıkmaktadır. Divanını ter­tip edene kadar yazdıklarını önceden ayrı, ayrı kitaplaştırmadan nihayet tek bir kitapta bir araya getiren şair. bundan sonra kaleme aldığı şiirlerini başka bir eser tertip etmeden yine onun İçine ka­tar. Bunlar yeni istinsahlarla kronolojik bir ayırım gözetilmeden divan nüshala­rında yerlerini alırlar. Bir divan böylece, varsa mesnevileri dışında, bir şairin ha­yatı boyunca yazdığı şiirleri toplayan tek kitap olmaktadır. Divan, şairin eski ve yeni bütün şiirleri için âdeta bir mahfa­za teşkil eder. Nitekim bazı şairler diva­nın, yazdıkları şiirlerin dağılıp kaybol­maktan korunmasını sağladığını açıkça ifade etmişlerdir. Farklı devrelerde yaz­dıklarını ayrı ayrı divanlarda toplamış pek az şair vardır. Türk edebiyatında bunun en eski Örneği Ali Şîr Nevâî’de gö­rülür. Nevâî, Fars edebiyatında Emîr Hüsrev-i Dihlevî ve Molla Câminin yaptıkla­rı gibi hayatının değişik zamanlarındaki şiirleri için bu devrelere göre ayn ayrı divanlar tertiplemiştir. Bunları önce Be-dâyiu’I-bidâye ve Nevadırü’n-nihâye adıyla iki ayrı divanda toplamış, daha sonra bu İkisini yeni yazdıklarını da ka­tarak Hazaniü’l-meani adını verdiği di­vanda birleştirmiş, bunu da yaş devre­lerine göre taksim edip sırasıyla çocuk­luk ve ilk gençlik, esas gençlik, olgunluk, yaşlılık çağlarına ait olmak üzere Garâibü’s-sıgar, Nevâdirü’ş-şebâb, Bedâ-yiü’l-vasat ve Fevâidü’I-kiber adı al­tında dört divana ayırmıştır. Ancak bu kronolojik tasnif kesin olmayıp çocuk­luk çağma ait şiirler arasına daha ileri yaşta yazdıklarını katmış, gençlik çağı­nın şiirlerinden bir kısmını da son divan­larına geçirmiştir. Farklı devreler için ay­rı divanlar tertip etmenin Osmanlı ede­biyatı sahasında ilk örneğini Âlî Musta­fa Efendi verir. Sonuncusu, ölümünden sonra şair Hisâlî tarafından tertip edi­len Türkçe dört divan sahibi olan Âlî. ilk gençlik çağında yazdıklarını bir araya getiren birinci divanından sonraki şiirle­rini yaş devresi itibariyle iki ayrı divan­da toplamış ve ilkine Vândâtü’l-enîka, daha sonrakine de Lâyihatü’l-hakika adını vermiştir. Bunlarda tam bir krono­lojik ayırım olmayıp birinden diğerine farklı devrelerin şiirleri aktarılmış, ön­cekilere sonradan yazdıklarını da kat­mıştır. Keçecizâde İzzet Molla da Bahâr-ı Efkâr adını verdiği esas divanını ortaya koyduktan sonra hayatının son yılları­nın şiirlerini Hazân-ı Âsâr adlı divançesinde toplamıştır. Ondan önce ise XVIII. asır şairi Nazîm de dört ayrı divan ter­tip etmiş, ilk ikisini baştan başa Hz. Muhammed’e dair şiirlerine ayırmıştır.

Bu birkaç istisna dışında bir divan, şa­irin hayatının hangi devresinde yazılmış olursa olsun, araya kronolojik bir ayırım girmeksizin onun bütün şiirlerini içinde toplayan, çok daha sonrakilerini de her defasında yine İçine alan tek eser olmak­tadır. Birçok şair divanlarını, yeni yazdık­larını da ilâve etmek suretiyle hayatla­rında birkaç defa tertiplemişlerdir. Bun­dan dolayı bu yeni tertiplerle yapılmış sonraki istinsahlarında divan eskisin­den muhtevaca daha zengin hale gelir. Bunlarda devre ve zaman farkı gözetilmeyip eskilerle yeniler bir araya konul­duklarından sınırlı ip uçları, kasidelerdeki bazı kayıtlar dışında şairin şiirleri­nin kronolojik seyrini layıkıyla görmek mümkün değildir. Bazı şairlerin hayat­larında tamamlamaya fırsat bulamadık­ları divanları ölümlerinden sonra dost­ları tarafından tertiplenmiştir. Ayrıca şa­irin Ölümünden sonra yapılmış bazı is­tinsahlarda onun şurada burada kalmış şiirleri de divanlara ilâve edilmektedir. Eski nüshalarda bulunmayan bazı şiir­lerin kronolojik durumu hakkında ancak üzerlerinde istinsah tarihleri bulunan nüshaların karşılaştırılmasıyla bir fikir edinilebilir.