EDEBİYATIMIZDA ÂŞIK KOLLARI VE ŞENLİK KOLU

Dr. Doğan KAYA

İçine töreleri, davranış biçimlerini, bilgi ve alışkanlıkları,
nesilden nesile nakledilen kültürel kalıntıları alan gelenek; toplumların
yaşama biçiminin köklü unsurlarından biridir. Bu bakımdan, her
toplum, kendi geleneğine bağlı kalmak ve onu yaşatmak
durumundadır. Geleneğe bağlı olma, yeniliğe uzak kalan muhafazakâr
alanlarda daha güçlüdür. Ancak köy nitelikli çevreler, açık toplum
olmaya başlayınca, radyo, televizyon, gazete ve telefon gibi kitle iletişim araçlarıyla, gücünde azalma gösterir ve birtakım çözülmelere maruz kalır. Çözülmelerle birlikte gelenek, görenek, örf ve adette de
farklılaşmalar ortaya çıkar.

Folklorun çeşitli dallarını ilgilendiren hususlar, pek çok yörede
hâlâ otantik şeklini muhafaza etmektedir. Ancak son birkaç yılda
ülkenin tümünde görülen folklorik unsurların bünyesinde esaslı
değişikliklerin vuku bulduğu da bir gerçektir. Bu değişiklikler, yukarıda
sözünü ettiğimiz gibi, haliyle folklorda farklılaşmayı ve çözülmeyi
doğurmaktadır. Ne var ki, bu çözülme folklorun bazı dallarında henüz
vukuu bulmuş değildir. Bunlardan birisi de âşıklıkta çırak yetiştirme
hususudur.

Türkler gelenekçi bir millettir. Geleneğe bağlılık, iş ve sanatın
devam etmesinde önemli rol oynamıştır. Bilhassa esnaflarda
gördüğümüz çırak yetiştirme geleneği, toplumun tüm kesimlerinde
mevcuttur. Sözgelişi, güreş sporunda, bir pehlivanın kendi yerini
dolduracak bir genci yetiştirmesi, bunun en güzel örneğidir. Çeşitli
mesleklerde ve zanaatlarda de bu böyledir.

Âşık Edebiyatında çırak yetiştirme geleneği yüzyıllar boyu
yaşatılan geleneklerden biridir. Usta âşık saza ve söze kabiliyeti olan bir genci çırak edinir, yanında gezdirir, saz ve söz meclislerine sokar, günü gelince mahlasını verir. Yıllar boyu ustasına hizmet eden ve bu arada âşıklığın vecibelerini öğrenen çırak da zamanı gelince ustanın izniyle şiirlerini çalıp söylemeye başlar. (Bazı âşıkların kendisinden birkaç yaş küçükleri çırak tutup âşık olmasını sağladığı da olur. Sözgelişi Sivaslı Dilhunî'nin, çırakları Garip Bilgin ve Yakup Bilgin arasında pek yaş farkı yoktur.) Şiirlerinde ustasının tekniği, kültürü ve söz dağarcığı açıkça kendini hissettirir. Ustasının ölümünden sonra meclislerde, sohbetlerde onun şiirleriyle söze başlar, çeşitli vesilelerle ustasının ismini zikreder, onun izinden gittiğini hissettirir. Bütün bunlar ustasının adını yaşatmak içindir. Çırağın, ustasında hakim olan tavır, üslup, icraat, kültür ve dile bağlılığı, kendisinin yetiştirdiği çırağına da sirayet eder. Zamanla, bu gelenek zinciri içinde bir âşık kolu ortaya çıkar.

İşte,
XIX. yüzyıldan itibaren, edebiyatımızda önemli kollar olarak
zikredebileceğimiz Erzurumlu Emrah, Ruhsatî, Dertli, Sümmanî,
Derviş Muhammed, Huzurî ve Şenlik Kolları da bu şekilde vücut
bulmuştur.

Âşık kolları genellikle, kola ismini veren âşıkla başlatılır.
Bazı kollarda ise, odak hüviyetindeki âşığın da bir ustası vardır.
Sözgelişi; Ruhsatî'nin ustası Kusurî, Şenlik'in ustası Nuri, Huzurî'nin
ustası İznî'dir. Her ne kadar bu âşıklar bir usta yanında yetişmiş olsalar
da şiirdeki gücü ve ustalıkları sayesinde ustalarından daha ön plana
geçmiş, kendisinden sonra gelen nesiller üzerinde, ilk âşığa nazaran
daha fazla etki bırakarak odak şahıs olma hüviyetini kazanmışlardır.

Âşık koluna Azerbaycan'da "mektep" denilmektedir. Elesker Mektebi,
Aşık Alı mektebi gibi...

Şu halde kol nedir? Kol; çıraklık geleneği içinde, birbiri ardınca
yetişen âşıklar tarafından, odak hüviyetindeki usta âşığa bağlılık duyarak, ona ait üslup, dil, ayak, ezgi, konu, hatıralar ve hikâyelerin devam ettirildiği mekteptir.
Edebiyatımızda “âşık kolu”ndan ilk söz eden Eflatun Cem
Güney’dir. Güney, Meslekî Hayatı ve Şiirleri adlı eserinde; “Her usta âşığın çırak yetiştirmesi, halk edebiyatımızda eski bir ananedir.. Bu şifahi edebiyatımızın bugüne kadar sürüp gelmesini daha çok bu geleneğe borçluyuz.

Biz, otuz beş yıl önce halk şairlerini araştırırken (Kangal) taraflarında köylü bir âşık kolu buldum. Bu kolun asıl temel direği Âşık Ruhsatî’dir.” diyerek âşık kolundan dolayısıyla Ruhsatî Kolundan söz etmiştik.

Çıraklık geleneği, yukarıda izahına çalıştığımız usulde
olabileceği gibi, bazen da bir âşığın daha önce yaşanmış bir âşığı
kendisine üstat seçmesi şeklinde de tezahür edebilmektedir. Âşık onun
şiirlerini çalarak, söyleyerek yetişir. Ustanın şiirindeki muhteva, üslup
ve fikir âşıklığa namzet kişiyi derinden etkiler. Gün gelir o da üstat
kabul ettiği âşık gibi söylemeye başlar.

Sözgelişi; Sivaslı âşıklardan Ali Tan Veysel'i; Er Mustafa Şah Hatayî'yi; Sivaslı Muzaffer Utar Sümmanî'yi; Karslı âşıklardan Mevlüt ve Nesip Şenlik'i; Şevki Halıcı, Abbas Seyhan, İslâm Erdener ve Mehmet Hicranî de Şenlik'in çırağı Kasım'ı;
Cevlanî, Müdamî ve Pervanî ise Huzurî'yi, aşağıda Ruhsatî Kolu
şemasında "Diğer" başlığı altında zikrettiğimiz âşıklar da Ruhsatî'yi
kendilerine manevi usta seçmişlerdir.

Bir âşık kolunun var olabilmesi yahut yeni bir âşık kolunun
ortaya çıkabilmesi için birtakım belirleyici öğelerin var olması gerekir.

Öğelerin sayısı, çeşitliliği ve değişik oluşu, kolların belirlenmesine ve
farklılaşmasına yol açar.

Bu öğeleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Odak hüviyetindeki usta âşığın dil ve üslubu,
2. İşlediği konular,
3. Usta âşığın başından geçen ve hafızalardan silinmeyecek izler
bırakan çeşitli olaylar,
4. Usta âşığın karşılaşmaları,
5. Usta âşığın tasnif ettiği hikâyeler,
6. Usta âşığın kendisine ait ezgiler,
7. Usta âşığa ait ayaklar.

Bu faktörleri daha da artırmak mümkündür. Faktörlerin
sayısının artması kollarını tefrikini daha iyi belirler. Farklılıkların
mevcudiyeti; "Kendisini herhangi bir âşık kolu içerisinde gören âşığın,
sanat ve icraat bakımından, acaba diğer âşıklardan farklı bir tarafı var
mıdır?" sorusunun açıklığa kavuşmasına da yardımcı olur.

Diğer taraftan şu hususa da açıklık getirmek gerekir. Kolun
temel direği olan âşığın özellikleri ile iki-üç nesil sonra gelen ve o
mektepten olan bir âşık arasında farklılaşmalar olabilir mi? Bir başka
deyişle, ilerleyen zaman içerisinde âşık kolunda değişiklikler meydana
gelebilir mi? Şayet, değişiklikler husule gelmişse, kolun orijinalliğini
sürdürdüğünden söz edilebilir mi?

Bir kol içerisinde yer alan âşık, yukarıda sıraladığımız faktörlere
riayet eder, sanatını bu çerçevede icra eder. Saz meclisine ustaya ait bir divanla başlar. Fırsatına getirip ustasına ait bir veya birkaç hatırayı yad eder. Sık sık yaptığı karşılaşmalardan örnekler verir. Âşık şiirinde, her ne kadar işlenen konular müşterek ise de ustanın temayül gösterdiği konulara daha fazla ağırlık verir. Şiirlerinde ustaya ait yahut onun kullandığı ezgiler ve kullandığı ayaklara benzer ayaklar açıkça
kendilerini hissettirirler.

Şayet usta âşık, hikâyeler tasnif etmişse çeşitli
vesilelerle o hikâyeleri yahut hikâyelerden bir bölümü anlatır. Kendisini
bir kol içinde gören âşığın bunları yerine getirmesi, kolun
icaplarındandır.

Ne var ki, bütün âşıkların bu davranış içinde olduğunu
söylememiz mümkün değildir. Bilhassa, sonraki kuşaklar bu
faktörlerden bir kısmını terk edebilmektedir. Bunların sayısının fazlalığı,
kolun fonksiyonunu yitirmesi anlamına gelir. Şurasını söyleyebiliriz ki,
henüz böyle bir durum vuku bulmuş değildir.

Âşık edebiyatında, kollar önemli fonksiyon icra ederler. Ustaçırak
geleneğinin mevcudiyeti, saz ve şiir sanatının, halk hikâyelerinin
sistemli olarak yaşamasında, önceki kültür ve bilgilerin aktarılmasında
birinci derecede rol oynar.

Diğer taraftan Kars, Erzurum, Sivas, Tokat, Kastamonu, Bolu,Çankırı,
Artvin ve Malatya'da Şenlik, Sümmanî, Ruhsatî, Emrah, Dertli,
Huzurî ve Derviş Muhammed gibi usta kabul edilen zirve şahsiyetlerin
varlığı, bu yörelerde âşıklık geleneğinin hâlâ canlılığını sürdürmesinde
etkili olmuştur.

Elbetteki, sözü edilen bölgelerde âşıklık geleneğinin
yaşatılmasını, salt bu sebebe bağlamamak gerekir. Bir yörede âşıkların
sayısının fazla oluşunun pek çok sebebi vardır. Demek istediğimiz;
çıraklık geleneğinin bu sebeplerden biri, hatta en önemlisi olduğudur.

Âşıklık geleneğinde, büyük bir âşığa hayranlık duyarak ondan
etkilenmek ile, çırak olmayı o kolun vecibelerini kabul etmeyi, birbirine
karıştırmamak gerekir. Sözgelişi; Posoflu Zülalî ile Azerbaycanlı
Üseboğlu'nun Şenlik'i öven şiirler yazmaları, Gökçeli Elesker'in Şenlik'e ait bir ayakla ve aynı konuda şiir söylemesi, onları Şenlik Kolu'na dahil
etmemizi gerektirmez. Çünkü, bir âşığı herhangi bir kola dahil
edebilmenin çeşitli ölçüleri vardır ki, biz bunları ana hatlarıyla yukarıda
izah etmeye çalıştık.

Öte yandan, pek çok âşığımız Karacaoğlan'nın,
Gevherî'nin, Âşık Ömer'in etkisinde şiirler yazmışlardır. Ne var ki, bu
âşıklara ait bir kol mevcut değildir. Onun için, bu vadide eserler ortaya
koyan âşıkları sadece etkileşim içinde değerlendirmek gerekir.

Âşık kolu içerisinde ezgi ve ayak ile halk hikâyeleri önemli rol
oynarlar.

Kol içinde yetişmiş çıraklar, saz meclisinde sık sık ustanın
ezgilerine yer verirler. Erzurum'da, hatta Erzincan ve Sivas'ta,
Sümmani'ye ait olan Sümmanî Makamı vazgeçilmez önemi haizdir.

Kars'ta ise, Şenlik'ten miras kalan ve bununla beraber âşık şiirinin bir
şekli olan Tecnis Makamı ile aynı ezgi olmakla beraber Şenlik Divanı /
Çıldır Divanı / Şenlik Güzellemesi / Çıldır Güzellemesi adlarıyla tanınan
makamlar hemen her mecliste icra edilirler.

Çıraklar, ustasının kullandığı ayağı kullanmakta hiçbir sakınca
görmez. Aynı ayakla ve aynı konuda bir başka şiir vücuda getirirler.
Sözgelişi; Sivaslı âşıklardan Minhacî, Meslekî, Zakirî, Emsalî ve Tabibî gibi âşıkların, usta âşık Ruhsatî'ye ait ayaklara bağlı kalarak pekçok şiirler söyledikleri bilinmektedir.

Şenlik, ustası Hasta Hasan'a ait olan ve;

Bir salatın meni davet eyledi
Doldurdu badeyi oğlan bir bir çek

diye başlayan cigalı tecnisine, aynı ayakla ve hemen hemen aynı sözlerle başlayan bir şiirle karşılık vermiştir.

Şenlik'in pekçok çırağının da kendisine ait ayakları kullandıklarını bilmekteyiz.

Biraz önce de belirttiğimiz gibi, halk hikâyeleri, âşık kolu içinde
önemli bir yere sahiptir.

Ruhsatî, didaktik ve mensur bir eser olan Uğru
ile Kadı Hikâyesini manzumeleştirmiştir.

Sümmanî'nin Bedehşan ilindeki
Gülperi'ye âşık olması ve onu bulmak için rivayete göre Tiflis,
Mazenderan, Kırım, Afganistan, Hindistan gibi yerlere gitmesi halkı
derinden etkilemiş, bu aşk nesilden nesile iştiyakla anlatılmıştır. Öyleki,
bu macera zamanla kitap haline dahi getirilmiştir.

Şenlik ise, bilindiği gibi edebiyatımıza, Latif Şah, Sevdâkâr Şah ile Gülenaz Hanım, Salman Bey ile Turnatel Hanım adlarında üç hikâye kazandırmıştır.

Şenlik'in tasnif ettiği bu hikâyeler, Kars, Erzurum hatta Azerbaycan'da bugün dahi zevkle anlatılmakta, toplantıların vazgeçilmez bölümünü teşkil etmektedir.

Şenlik'i takip eden âşıklar da tıpkı onun gibi hikâyeler tasnif
ederek geleneğe hizmet etmiş, kolun yaşamasına katkıda
bulunmuşlardır. Sözgelişi, Arpaçaylı Mehmet Hicranî beş tane türkülü
hikâyesi vardır.

Şenlik'in oğlu Kasım'ın çırağı olan günümüz
âşıklarından Şeref Taşlıova'nın da Kırk Çeşmeli Şehir, Bağdat ile Hafız,
Gülistan ile Süleyman adlarında hikâyeler tasnif ettiğini biliyoruz.

Şenlik sağlığında pek çok çırak yetiştirmiştir.
Bunlar: Bala Kişi, İbrahim, Gazelî, Ali, Bala Mehmet, Namaz, Kasım Asker, Mevlüt, Süleyman, Gülistan ve Hüseyin'dir.

Bunlardan İbrahim, Kasım ve Gülistan'ın
çıraklarını takip edebiliyoruz.

Diğerleri ya çırak yetiştirmeden öldüler
yahut yetişen çıraklar çevrelerinde iz bırakmaya muktedir olamadılar.

Çıraklar daha ziyade âşığın çevresinden ve aynı kültürden beslenen
insanlar olabileceği gibi, âşığın soyundan gelen kişiler de olabilir.

Minhacî, Ruhsatî'nin oğlu, Nusrettin Yazıcı (Nusret Torunî) ile Hüseyin
Sümmanioğlu ise Sümmanî'nin torunlarıdır.

Şenlik kolundaki âşıkların soy beraberliği ise şöyledir:
******************************************
Bala Kişi : Nuri'nun oğlu
Fikret : Kasım'ın torunu
Günay Yıldız : Murat Yıldız'ın oğlu
Kasım : Şenlik'in oğlu
Murat Çobanoğlu : Gülistan'ın oğlu
Namaz : Şenlik'in oğlu
Nuri : Kasım'ın oğlu, Şenlik'in torunu
Salih : Kasım'ın oğlu, Şenlik'in torunu
Yılmaz : Kasım'ın oğlu, Şenlik'in torunu

..................................

Bu bilgilerin ışığı altında aşık kollarıyla ilgili olarak ulaştığımız
sonuçları şöyle sıralayabiliriz:

1. Âşık kolunda çıraklık geleneği önemli bir husustur. Bir âşık
kendi yerini tutması, izinden gitmesi, eserlerini ve adını yaşatması için,
istidatlı bir veya birkaç genci çırak alır, âşıklığın vecibelerini öğretir.
Bunlar, çevreden yahut aileden biridir. Alınan çırak çok genç olmayıp,
âşıktan birkaç yaş küçük de olabilir. Bunun yanında, bizzat âşığın
yanında yetişmeyip de kendisini o kol içinde gören âşıklar da vardır.

2. Âşık edebiyatının sistemli olarak yaşatılmasında, kolların
önemli rolleri vardır. Usta âşık, çevresindekileri etkileyebildiği gibi
kolun dışında kalan âşıkların üzerlerinde de etkili olur. Böylelikle sazasöze kabiliyetli gençlerle, halkın âşıklık sanatına olan ilgileri giderek
artar.

3. Âşık kolunun ortaya çıkması için bazı esasların var olması
gerekir. Bunlar; usta âşığa ait dil, üslup, ayak, halk hikâyesi, ezgiler,
hatıralar, âşığın yaptığı karşılaşmalar ve ağırlıklı olarak işlediği konulardır.

Bugüne kadar varlığını tespit ettiğimiz kollar ve bu kola giren
âşıklar şunlardır:

Şenlik Kolu (Doğu Anadolu, Azerbaycan)
*******************************
Hasta Hasan’ın çırakları: Nuri, Şenlik.

Şenlik’in çırakları: Bala Kişi, İbrahim, Gazeli, Ali, Bala Mehmet,
Namaz, Kasım, Asker, Mevlüt, Nesib, Süleyman, Hüseyin, Gülistan.

İbrahim’in çırakları: Çerkez, İlyas, (Çırağı: Rüstem Alyansoğlu),
İsrafil, Hüseyin.

Kasım’ın çırakları: Nuri Şenlik, Yılmaz Şenlik, Şeref Taşlıova, Fikret
Şenlik, Dursun Durdağı, Salih Şenlik, Şevki Halıcı, Abbas Seyhan, İslam
Erdener, Mehmet Hicranî.

Şeref Taşlıova’nın çırakları: Sadrettin Ulu, Nuri Şahinoğlu, Hikmet
Arif Ataman, Şah İsmail.

Gülistan’ın çırakları: Murat Çobanoğlu, Nusret Yurtmalı, Hakkı
Baydar, Murat Yıldız.

Murat Çobanoğlu’nun çırakları: Mürsel Sinan, Arif Çiftçi, Metin
Bektaş.

Murat Yıldız’ın çırakları: Günay Yıldız, İlgar Çiftçioğlu, Mahmut
Karataş.

Sümmanî Kolu (Erzurum yöresi)
*************************
Sümmanî’nin çırakları: Şevki Çavuş, Fahri Çavuş, Ahmet Çavuş,
Mevlüt.
Şevki Çavuş’un çırağı: Hüseyin Sümmanioğlu (Onun çırağı: Ömer
Yazıcı)
Fahri Çavuş’un çırağı: Nusret Yazıcı (Onun çırakları ise : İsrafil
Taştan ve Ebubekir (Zamanî).

Ruhsatî Kolu (Sivas yöresi):
********************
Kusurî’in çırağı: Ruhsatî.
Ruhsatî’nin çırakları: Meslekî, Minhacî, Emsalî.
Meslekî’nin çırakları: Zakirî (Noksanî), Ali.
Emsalî’nin çırakları: Gülhanî, Mahsubî.
Diğer: Sanatî, Feryadî, Bekir Kılıç, Tabibî, Firakî, Zakir, Gafilî,
Hamza, Hasan (Sızırlı), Hitabî, Nedimî, Memiş Eroğlu, Kelâmî, Kenanî,
Ehramî, Dilhunî.

Emrah Kolu (Tokat, Kastamonu yöreleri)
******************************
Emrah: Gedaî, Meydanî, Tokatlı Nuri.
Meydanî’nin çırakları: Kemalî, (Onun çırağı: Hasan, Hasan’ın
çırağı ise: İhsan Ozanoğlu).
Nuri’nin Çırakları: Gayretî, Ceyhunî.
Ceyhunî’nin çırakları: Cemalî, Mevcî, Nagamî, Bedrî, Arap Hızrî,
Mes’udî, Şermî, Cesurî, Seyhunî, İlhamî, Pesendî.


Dertli Kolu (Bolu-Kastamonu-Çankırı yöreleri)
*********************************
Dertli’nin çırağı: Geredeli Figanî.
Figanî’nin çırakları: Pinhanî, Cudi, Naili.
Nailî’nin çırağı: Yorgansız Hakkı.

Huzurî Kolu (Artvin)
****************
Huzurî’nin çırakları: İzharî, Zuhurî, Fahrî.
Diğer: Cevlanî, Müdamî, Pervanî.

Derviş Muhammed Kolu (Malatya Yöresi)
******************************
Derviş Muhammed’in silsile halinde birbirini yetiştiren çırakları:
Âşıkî, Şah Sultan, Hüseyin, Bektaş Kaymaz, Hasan Hüseyin.

Deli Derviş Feryadî Kolu (Sivas-Kangal)
*****************************
Deli Derviş Feryadî, Fahri (Süleyman), Suzanî, Revanî, Efganî,
Figanî (Abidin Şimşek), Cemal Koçak, Cemal Özcan.