Yitirdiklerimiz
“TÜRKÇEM, BENİM SES BAYRAĞIM”
ŞAİR FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA
Nail TAN
Ünlü şair, TDK üyesi (Nu. 669), dergimiz yazarlarından , TDK 1958 Şiir Ödülü sahibi Fazıl Hüsnü Dağlarca, tedavi gördüğü Altunizade’deki Başkent Üniversitesi İstanbul Hastanesinde 15 Ekim 2008 günü saat 17.00’ye doğru hayata gözlerini yumdu. 28 Eylül’den bu yana söz konusu hastanede böbrek yetmezliği ve kateter enfeksiyonu tedavisi görmekteydi. Cenazesi, 20 Ekim 2008 günü Kadıköy Süreyya Operası’nda düzenlenen törenden sonra Söğütlüçeşme Camisi’nde kılınan öğle ve cenaze namazının ardından Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Dağlarca, 26 Ağustos 1914 tarihinde İstanbul’da doğdu. Nüfus kimlik belgesindeki adı Mehmet Fazıl’dır. Babası Sv. Yrb. Hasan Hüsnü Bey, annesi ise Kadriye Hanım’dır. Subay babasının görev yeri değişikliği sebebiyle ilkokulu Konya, Kayseri ve Adana / Kozan’da, ortaokulu Adana ve Mersin / Tarsus’ta okudu. Kuleli Askerî Lisesi (1933) ve Kara Harp Okulunu (1935) bitirdikten sonra piyade teğmen rütbesiyle TSK’ye katıldı. Anadolu ve Trakya’daki çeşitli birliklerde görev yapıp zorunlu on beş hizmet yılını doldurduktan sonra önyüzbaşı iken kendi isteğiyle ordudan ayrıldı (1950). Bir yıl Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğünde çalıştı. Çalışma Bakanlığında iş müfettişliğine atandı ve 1952-1959 yılları arasında İstanbul’da görev yaptı. 1959 yılında emekliye ayrıldı. Yıl sonunda İstanbul Aksaray’da Kitap Kitabevini kurdu. İş yerini, daha sonra Şehzadebaşı’na taşıdı. Kitabevini yönetirken bir yandan da Türkçe adlı bir dergi yayımladı (1960-1964, 43 sayı). Kitap Kitabevi yayınlarını yönetti. 1970 yılında kitabevini kapatıp kendini tamamen şiir yazmaya verdi. Ömrünün son yıllarına kadar şiir yazmayı sürdürdü.
Yazı hayatına hikâye ile başladı. Henüz on üç yaşında bir ortaokul öğrencisi iken 1927 yılında Yeni Adana gazetesinin açtığı bir hikâye yazma yarışmasına katılıp birinci oldu. Yazdığı hikâye, aynı yıl söz konusu gazetede yayımlandı. Kuleli Askerî Lisesi son sınıfında okurken şiir yazmaya başladı. İlk şiiri Yavaşlayan Ömür, İstanbul dergisinde basıldı (1933). 1934 yılında Kara Harp Okulu birinci sınıf öğrencisi iken Varlık dergisinde şiirleri yayımlanınca adı duyuldu. İlk şiir kitabı Havaya Çizilen Dünya ise Harp Okulunu bitirdiği 30 Ağustos 1935 günü piyasaya çıktı. Kitapta hece ölçüsüyle yazılmış âşık tarzı şiirler de bulunuyordu. İlk şiirlerinde Necil Fazıl, Ahmet Hamdi Tanpınar ve F. Nafiz Çamlıbel’in etkisinde kaldığı görüldü.
Şiirleri; İstanbul, Varlık, Türk Dili, Kültür Haftası, Aile, Türkçe, Edebiyat Dünyası, Yelken, Papirüs, Militan, Sanat Emeği, Sanat Olayı, Milliyet Sanat, Gösteri, Yücel, İnkılapçı Gençlik, Yeditepe, Yenilik, Çağrı, Devrim, Ataç, Türk Yurdu, Yön ve Cumhuriyet gibi dergi ve gazetelerde sıkça basıldı. En çok şiiri Türk Dili dergisinde yayımlandı. Çocuk ve Allah (1940), Daha (1943), Çakır’ın Destanı (1945), Toprak Ana (1950), Aç Yazı (1951) ve Âsû (1955) şiir kitaplarının yayımlanmasıyla edebiyat dünyamızda şair olarak yerini aldı. II. Yeni, Garip, Toplumsal Gerçekçilik akımlarının dışında bağımsız bir şair olarak tanındı. Hece ölçüsünü bırakıp serbest ölçüyle şiir yazmaya yöneldi. Ancak, şiirsel müzik ve uyuma, arı dile önem verdiği görüldü. Serbest ölçüyle destan yazılabileceğini kanıtladı. Biçim yenilikleri denedi.
1960 yılından sonra ülkemiz ve dünya sorunlarına, insan-toplum, insan-doğa ilişkilerine yoğun olarak eğilen şiir kitaplarıyla ününü artırdı. Aylam / Uzay Çağında Olmak (1962), Vietnam Savaşımız (1966), Dışardan Gazel (1965), Yeryağ (1965), Kazmalama (1965) söz konusu eğilimlerin ürünleridir.
Dağlarca’nın sanatında destan şiir önemli bir yer tutar. Bu tür şiirlerinde, eski hece ölçüsünde destan yazma geleneğini bırakıp serbest ölçüyü kullandığı görülmüştür. Çakır’ın Destanı (1945)’yla başladığı destan şiir yolculuğunda İstiklal Savaşı / İnönüler (1951), İstiklal Savaşı / Samsun'dan Ankara'ya (1951), İstanbul’un Fethi Destanı (1953), Anıtkabir (1953), Delice Böcek (1957), Yedi Memetler (1964), Çanakkale Destanı (1965), Kubilay Destanı (1968), 19 Mayıs Destanı (1969), Malazgirt Ululaması (1971), Bağımsızlık Savaşı (1973), Gazi Mustafa Kemal Atatürk (1973) ve O’ 1923 (1998) gibi ölümsüz eserler verdi. Türk Kurtuluş Savaşı ve başkahramanı Atatürk’ü destanlaştırmasında Harp Okulu mezunu ve TSK mensubu olmasının payı büyüktür. Mustafa Kemal’in Kağnısı adlı şiiri, ders kitaplarında yer alan ve en çok ezberlenen şiirlerinin başında gelir.
Şairi, diğer sanat yoldaşlarından ayıran en belirgin özelliklerinden biri de çocuklara yönelik çok sayıda şiir yazmasıdır. Dağlarca Çocuklarda dizisinde yayımlanmış, çocuk gözü ve yüreğiyle yazılmış bu şiirlerinde doğayı, çevreyi, insanları sevme ve koruma, okuma ve öğrenmeyi özendirme temaları sıkça işlenmiştir.
Türkçeyi, arı duru ve doğru kullanmaya çok önem veriyordu. Türkçe sevgisini işleyen ve Türkçem, benim ses bayrağım mısrasıyla biten Türkçe Katında Yaşamak başlıklı şiiri ünlüdür.
Aldığı ödüller içinde en önemlileri şunlardır:
1946 CHP Şiir Yarışması 3.’lük (Çakır’ın Destanı kitabında yer alan aynı adlı bir bölüm)
1956 Âsû kitabıyla Yeditepe Şiir Armağanı
1958 Delice Böcek kitabıyla TDK Şiir Ödülü
1979 TMTF Turhan Emeksiz Armağanı
1966 Yaşayan En İyi Türk Şairi (International Poetry Forum Pittsburg / ABD)
1973 Arkın Çocuk Edebiyatı Yarışması Üstün Onur Ödülü
1974 Struga 13. Şiir Festivali Altın Çelenk Ödülü (Yugoslavya)
Milliyet Sanat dergisi Yılın Sanatçısı Ödülü
1977 Horoz kitabıyla Sedat Simavi Vakfı Edebiyat Ödülü
1987 TÜYAP İstanbul Kitap Fuarı Onur Yazarı
1992 Edebiyatçılar Derneği Onur Ödülü
1994 Kültür Bakanlığı Üstün Hizmet Ödülü
2005 Vehbi Koç Ödülü
Dağlarca, 1991 yılında Kültür Bakanlığınca verilen “Devlet Sanatçısı” unvanını kabul etmemişti.
Her biri defalarca basılan kitapları, ilk yayım yılına göre şöyle sıralanabilir:
Havaya Çizilen Dünya (1935), Çocuk ve Allah (1940), Daha (1943), Çakır’ın Destanı (1945), Taş Devri (1945), Üç Şehitler Destanı (1949), Toprak Ana (1950), Aç Yazı (1951), İstiklal Savaşı-Samsun'dan Ankara'ya (1951), İstiklal Savaşı-İnönüler (1951), Sivaslı Karınca (1951), İstanbul- Fetih Destanı (1953), Anıtkabir (1953), Âsû (1955), Delice Böcek (1957), Batı Acısı (1958), Mevlâna’da Olmak-Gezi (1958), Hoo’lar (1960), Özgürlük Alanı (1960), Cezayir Türküsü (İngilizce, Fransızca, Arapça çevirileriyle 1961), Aylam / Uzay Çağında Olmak (1962), Türk Olmak (1963), Yedi Memetler (1964), Çanakkale Destanı (1965), Dışardan Gazel (1965), Kazmalama (1965), Yeryağ (1965), Vietnam Savaşımız (İngilizce çevirisiyle 1966), Kubilay Destanı (1968), Haydi (1968), 19 Mayıs Destanı (1969), Vietnam Körü (Destan oyun, 1970), Hiroşima: Atom Bombasının 25. Yılı (İngilizce, Fransızca çevirileriyle 1970), Malazgirt Ululaması: 26 Ağustos 1071-1971 (1971, TDK: 330), Kınalı Kuzu Ağıdı (1972), Bağımsızlık Savaşı (1973), Gazi Mustafa Kemal Atatürk (1973, TDK: 378), Horoz (1977), Hollandalı Dörtlükler (1977), Çukurova Koçaklaması (1979), Çıplak (1981), Kaçan Uykular Ülkesinde (1981), Yunus Emre’de Olmak (1981), Nötron Bombası (1981), İlk Yapıtla 50 Yıl Sonrakiler (1985), Dişiboy (1985), Takma Yaşamalar Çağı (1986), Uzaklarla Giyinmek (1990), Dildeki Bilgisayar (1992), Gazi Mustafa Kemal-Eylemlerde-10 Kasımlarda (1998), O’1923-Tapınağa Asılmış Gövdeler (1998), Seviştilerken (1999), İmin Yürüyüşü / Biçimlerle Soyunmak (1999), Ötekinde Olmak (2000), Türkçem Benim Ses Bayrağım / TDK Koçaklaması (1999), Dün Geceki / En Sevmek (Şeyh Galib’e Çiçekler, 2000), İçimdeki Şiir Hayvanı (2007), Arkası Siz (2007), Orda Karanlık Olurum (2007), Genç (2007), İçeri Sait Faik (2008).
Çocuk Şiiri: Açıl Susam Açıl (Üsküp, 1967), Dört Kanatlı Kuş (1970), Kuş Ayak (1971), Arkaüstü (1974), Uçsuz Bucaksız Yaşama (1974), Yeryüzü Çocukları (1974), Yanık Çocuklar Koçaklaması (1975), Balina ile Mandalina (1977), Yaramaz Sözcükler (1979), Göz Masalı-Sinema 1020, (1979), Yazıları Seven Ayı (1980), Şeker Yiyen Resimler (1980), Cinoğlan (N. Hoca’nın Çocukluğu, 1981), Hin ile Hincik (1981), Güneşi Doğduran (1981), Kaçan Ayılar Ülkesinde (1982), Bitkiler Okulu (1999), Dolar Biriktiren Çocuk (1999), Başparmak (1999), Orta Parmak (1999), Serçe Parmak (1999), Yüzük Parmağı (1999), Gösterme Parmağı (1999), Oyun Okulu (1999), Okulumuz 1’deki (1999), Okulumuz 2’deki / Kanatlarda (1999), Okulumuz 3’teki (1999), Cin ile Cincik (2000), Cincik (2000).
Söyleşi: Yapıtlarımla Konuşmalar I (1999), Yapıtlarımla Konuşmalar II (2000).
Bütün eserleri son yıllarda Doğan Kitapçılık (1998-2000) tarafından 51 kitap hâlinde yayımlandı. Elli kadar kitabı çeşitli dillere çevrildi. 2007-2008 yıllarında Yapı Kredi Yayıncılık tarafından on dokuz çocuk kitabı ile dört şiir kitabı bastırıldı. Aynı yayınevi Dağlarca’nın bütün şiirlerini üç cilt hâlinde baskıya hazırladı. 2008 sonuna kadar iki cildi yayımlanmış olacak.
Sözcü dergisinde 1960 ve Vatan dergisinde 1961-1962 yılları arasındaki kısa düzyazıları dışında hep şiir yazdığı söylenebilir. Düzyazılarında da şiir üslubu hâkimdir. Eleştirmen Doğan Hızlan Hürriyet’teki Bakış adlı köşesinde 17 Ekim 2008 günü yazdığı yazısında onun bu yönünü şöyle belirtmiştir: Ne söylese şiirdi, ne yazsa yüksek edebiyat düzeyindeydi. Düzyazısı da şiirdi, çünkü ne yazarsa yazsın zengin imgeler havai fişek gibi birbiri içinde patlar, renkler insanı şaşırtırdı.
Türkçe sevgisi ve dil duyarlığı konusunda da şunları yazmış Hızlan: Dil bilincinin, dil sevgisinin, arı duru dile bağlılığın ne olduğunu ondan öğrenmişimdir. Bugün; arı, duru Türkçeyle yazılan her şiirde onun emeği vardır. Her şair onun bu dil serüveninden yararlanmıştır. Kısacası, arı, hatta abartısız bir deyişle arı Türkçeyle Türk şiirini yeniden kurmuştur Dağlarca.
Türkolog Giselle Kraft tarafından “Dağlarca’nın Şiirsel Evren Yaratıcılığındaki Dört Boyut” başlıklı bir doktora tezi hazırlanmıştır (1978). Türkiye’deki üniversitelerde de sanatı üzerine birçok bitirme ve yüksek lisans tezi hazırlandığı biliniyor.
2008’in ilk aylarında, Kadıköy’de yaşadığı evin, ölümünden sonra müze hâline getirilmesini vasiyet etmiş, bu amaçla evini Kadıköy Belediyesine bağışlamıştı.
Anısı önünde saygıyla eğiliyor, yazımızı onun dergimizde yayımlanan bir şiiriyle bitiriyoruz. Ruhu şâd olsun!
TÜRKÇE KATINDA YAŞAMAK
Seslenir seni bana “sonsuz”
Der ki çoğal,
Der ki uzan mutluluğuna
Usun iyiliğin doğruluğun,
Bir bilinmeyenden
Bir bilinene dek
Türkçe, var olduğumuz.

Türkçe, nice desem seni,
Onca güzelim.
Görünmek, derinleşmek,
Dolmak;
Seni düşünürüm düşünürüm, yarı karanlıklarda, dal,
Anlarım onca.

Bir bölü beş, bir bölü dokuz,
Bir bölü bin üç:
Ayrık anlamların öylesine azar azar dağılır,
Ta doğudaki balık,
Duyar kokusunu
Ta batıdaki yoncanın.

Seslenir seni bana yakın uzak,
Yeryüzü mavisinden gökyüzü yeşiline
Tutsak uluslar var ya geceler boyu
Onlar için
Yitik özgürlükler için,
Türkçe, haykırmak.

O süre yaradılış dar iken
Düz iken, yassı iken,
Daha’lar
Daha’lar
Daha’lar daha’lara karışmış,
Sınırsızlığın getirmiş yarınları.

Konuşamaz iken, o yusyuvarlakta,
Diyemez iken
Artısı eksisi almış götürmüş
Toprağın bitkilerden arta kalan sağlığını
Sıcak uzun,
Bir kişiler geleceğine.

Seslenir seni bana bir duru su
İçinde masallar uygarlıklar saklayan,
Eski ozanlar kazımış ilk yazıları ilk anıtlara,
Yankılanır
Alandan alana, uçsuz bucaksız,
Evren akınlarının uğultusu.

Ama bağışla beni unutmuşum,
Yıldızını güneşini ayını, utanmadan.
Öyle köksüz günlerim gelmiş bozkır çadırlarında çırılçıplak,
Unutmuşum ana demesini bile,
Öykünmüşüm türküsünü ellerin,
Ağzıma bir kara düşmüş bağışla beni.

İşte and içiyorum,
Bütün ölüler adına,
Bütün gençler, bütün doğacak çocuklar adına,
Varacağım deyişine gündüz gündüz,
Varacağım Tanrı’ya dek,
Soluğumda soluğun.

Seslenir seni bana "ova”m, "dağ”ım,
Nere gitsem bulur beni arınmış.
Bir çağ ki akar ötelere,
Bir ak…ki yüce atalar, bir al…ki ulu oğullar,
Türkçem, benim ses bayrağım.
Fazıl Hüsnü DAĞLARCA
(Türk Dili, S. 94, 7/1959, s. 556-557)