Gevheri'de edebi sanatlar


Ahmet ÖZDEMİR
**************

Her usta şairin başvurduğu telmih sanatına Gevherî sıklıkla başvurmuştur. Telmih çeşitliği ve çokluğu, şairin kültür düzeyini gösterir. Aşağıya aldığımız dörtlüklerde siyahla yazılmış dizelerde telmih bulunmaktadır. Bu dörtlüklerde sırasıyla Hz. Yusuf'un güzelliği, Halk hikâyelerindeki Mecnun, Leyla, Şirin, gibi kahramanlarla onların hikâyeleri ve Mansur'un "enelhak!" dediği için öldürüldüğü hatırlatılmaktadır.

"Bu senin cemâlin bahş-i Hüda'dır
Ya kimden öğrendin revişi güzel
Yusufu sani de desem revadır
Tarzı mülükâne, cümbüşü güzel"

"Gevherî'ye seal ederse yaran
Ey saba diyesin olmuştur elan
Mısrı melâhate sultanı huban
Haliya bir mâhı kenana mail"

"Beni mecnun ettin ey saçı Leylâ
Bu mestane bakış bu çeşmi şehla
Canı dil mülkünü etmeye yağma
Rum'a gelmemiştir Habeşî güzel"

"Gezdim bu cihânı, dolandım hayli
Cümle âşıkların sendedir meyli
Bir Şirin gelmiştir, bir dahi Leyli
Bir de sen gelmişsin cihâna dilber"

"Bir acaip hâldir âlemin hâli
Zevâle kariptir cümle kemali
Kimi berdar olup Mansur misali
Canını cânâna kurbana mail"

"Gönül sevdiğne intizar ister
Bülbül feryad eder, gonca hâr ister
Gevherî ziyade muhkem yâr ister
Yiğide hercaî yari-gâr olmaz"

Gevherî şiirlerinde sıklıkla "Tekrir"e (Sözün etkisini kuvvetlendirmek için bir sözü bile bile tekrar etme san'atı.) sıklıkla başvurmaktadır. Örneğin "İstediğim dürr-i yekta bir inci" dizesinde dürr ve inci aynı anlamda kelimelerdir.
Gevherî'nin hem aruzu, hem heceyi kullanması, iyi bir öğrenim gördüğünü göstermektedir. Rumeli sınırlarından Şam'a, Arabistan'a dek birçok yerleri gezip dolaşması ve hayatının büyük bölümünü İstanbul'da geçirmesi, Osmanlıca sözcükleri, tamlamaları, "mazmun"ları kolaylıkla kullanmasında etkili olmuştur. Aruz ile yazdığı şiirlerinde Fuzuli'nin etkisi görülmektedir.
Gevherî'nin Âşık tarzında yazdığı şiirlerinde de teşbih ve mecaz unsurları, divan şiirindekilerle benzerlik göstermektedir. Özellikle "âşık", "sevgili" ve "rakip" ve sevgilinin fiziki özelliklerinde bunu görmekteyiz.
Sevgilinin çeşitli organlarıyla ilgili olarak şunları tespit edebiliriz:
Saç: Zülf, gîsû, kâkül, perçem. çevgân, dâr, tuzak , zincir, halka, kement, kâfir, gece (Şeb), Leylâ, yılan (mâr, ejder), sünbül.
Alın: Ay mâh, meh.
Kaş: Hilâl kılıç (Tîğ), kıblegâh, mihrap, minber, tuğra, yay (kemân), kavs-i kuzâh.
Göz: Ahû, ayn, cellâd, fitne, sahhâr, fettân, mekkâr, câdû, harâmî, kâfir, nergis, sarhoş (mest, mestâne), tatar.
Gamze: Cazu, sâhir, fettân, mekkâr, cellâd, hunrîz, hûnî, kâtil, kılıç (Tîğ) ok (Tîr), tatar.
Kiprik: Kılıç (Tîğ, şemşîr, hançer), ok (Tîr).
Yüz, Yanak: Rûy, didâr, ruh, ateş, ay (Mâh, bedr-i tâbân, mâh-ı tâbân) ayna, yet, bağ, Cennet, Güneş (afitâb, hurşîd, şems), mum (Şem'), gonca, gül (Verd), gülzâr, hazine (genc), Kâbe, Kıblegâh, peri, hûrî, melek, Yûsuf (Yûsuf-likâ).
Ağız, Dudak: Dehân, Fenâ, Leb, ab-ı hayât, gonca gül, hokka, ilâç, tiryâk-ı ekber, kadeh (Câm), Kevser, la'l, mercân, sadef, şarap (Mey, mül), şeker, bal, şirin, yâkut.
Boy: Kad, kâmet, servi, ar'ar, elif, fidan (Nihâl, nahl), şimşâd, Tûbâ, kıyâmet.
Diş : Dendân, cevâhir, inci (Dür).

Gevherî'nin şiirlerinde çok yazmaktan ileri gelen bazı hatalar vardır. Uyak düzeni ve ahenk sağlamak için anlamsız sözler kullandığı gibi, takrir sanatı özelliği göstermeyen tekrarları kullandığı da görülmektedir. Buna "Ahestedir ahestedir / Dilimle gönlüm hastadır" dizelerini örnek gösterebiliriz.