Gevheri'nin Bektaşiliği ve cinas sanatı


Ahmet ÖZDEMİR
*************

Gevherî'nin Alevî-Bektâşî'liği konusunda değişik görüşler var. En azından Bektâşîsever oLduğudan kuşku yok. Bu öğretiyle ilgili şiirleri bulunuyor. Örneğin, "..Hacı Bektaş Velî gibi sahib-kerâmet / Erkânımız vardır pîrsiz değiliz" dizelerinde, Hacı Bektâş-ı Velî'ye sevgi ve saygısını belirtmiş.

"Gevherî görel'den sen yüzi mâhı
Dîvânedür aşkun ile billâhi
Gayet sevdiğinden Hüseyin Şâh'ı
Kerbelâ'dur bu gün meydâna geldüm"

dörtlüğünde, Kerbelâ ve şehitlerine telmih yapılırken, bir başka şiirinde; " Nice oldu evliyalar kanı on iki imam, / Melekülmevt onların destine sundu dolu cam," diyerek On iki imamdan evliyalar kaynağı olarak söz edilmektedir. Yine özellikle Alevi Bektaşî şairlerinin sıklıkla söyledikleri şathiyeler Gevherî'de de vardır.

Medet senden medet ey Gani Settar
İsyan deryasında kaldım destim al
Kulun değil miyim Yarabbi ne var
Affeyle cürmümü kaldır destim al

Ey gönül kimseye etme keşfi raz
Nadanı eyleme kendüye hemraz
Destimi al deyü eylerim niyaz
Demedim ey felek benim dostum al

Gün be gün artmakta dert ile elem
Ciğer pürhun oldu dide dolu nem
Bizimle aşina olalı bu gam
Gitmez oldu destimizden destimal

Gevherî'yim bu dert sultanım yeter
Bülbülüm gülşende efganım yeter
Yeter ey çeşmi hunefşanım yeter
Lâle renk olmuştur elde destimal

Bu şiirde aynı zamanda cinas sanatının güzel bir örneği bulunmaktadır. Çok anlamlı bir sözcüğün, her dörtlük veya beyitte başka bir anlamını öngörerek yapılan bir söz oyunu sanatıdır. Cinas'ın "tam cinas", "birleşik cinas" "basit cinas" ve "eksik cinas" cinas gibi şekilleri vardır. Daha çok eski Edebiyat'ın yaygın söz oyunu sanatını Gevherî de kullanmıştır. Yukarıdaki şiirde "destimal" sözcüğü, "dest" sözcüğünden, salt veya birleşik sözcükler yapılarak farklı anlamlarda kullanılmıştır. Aşağıya aldığımız şiirde hem dizelerde, hem şiirin ayağında olmak üzere çok yönlü ve zengin bir cinas örneği yer almaktadır.

Yaktı beni aşk oduna o yanmaz
Ya ne dersin merhametsiz o yâra
Seher oldu feryadımdan uyanmaz
Umarım ki öte bülbül uyara

Ben âşıkım el göğüste yüz yerde
Gel efendim del sînemi yüz yerde
Yaralarım göz göz oldu yüz yerde
Demem yaram ne yaradır o yâra

Urdu beni zâlim kanlı yaramaz
Gayet çoktur değil benim yaram az
Bana yârdan gayri cerrah yaramaz
Umarım ki yine bağrım o yâra

Gevherî der benim yârim sanemdir
İki gözüm çaylar kurusa nemdir
Gel güzelim dudaklardan sen emdir
Müptelâyım lebler ile o yâra

Görülmektedir ki, şiirin ayağını teşkil eden ikinci ve dördüncü dizesiyle, her dörtlüğün son dizesinde geçen "yara" sözcüğü değişik anlamlara girebilmektedir. Ayrıca her dörtlüğün birinci, ikinci ve üçüncü dizelerinin son sözcükleri de değişik anlamalara bürünerek cinasın çok güzel örneklerini oluşturmaktadır.