GÜLCE GAZEL(Gülistan)


Konumuza devam edelim :
Önce ARUZ BİLGİMİZİ tazeleyelim ve GÜLCE ARUZ'a doğru ilerleyelim, olur mu?

("Aruz" çadırın ortasına destek olarak dikilen direk" demektir. Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında "hecelerin uzunluk ve kısalıkları temeline dayanan nazım ölçüsü" anlamında kullanılır.

Arapların "ilmü'ş-şi'r" dedikleri "şiir bilimi", "aruz bilimi-ilmü'l-aruz-" ve uyak bilimi (ilmü'l-kafiye) diye ikiye ayrılır. Aruz bilimi, aruz ölçüsü (aruz vezni)' nün kurallarını bildirir.

Aruz ölçüsü, Arapça'nın hece dizgesine sıkı sıkıya bağlıdır, ondan ayrı düşünülemez. Arapça' da temel harfler ÜNSÜZLER' dir. Bu harfler ya "harekesiz"(sâkin) ya da harekeli(müteharrik)olurlar. "Hastalıklı harfler" (huruf_ı illet) denilen (elif),(vav),(ye), yani bizim â, û, î, ile gösterdiğimiz ünlüler, Arap dilcilerine göre bir hareke ile bir harekesiz ünsüzden birleşmiş seslerdir. Buna göre bir beyti oluşturan harfler arasında harekesiz ve harekeli harfler birlikte bulunacaktır. Bu harflerden ikisinin birleşmesine sebep (ip), üçünün birleşmesine "veted"(ağaç kazık)denir. Bunların da kendi aralarında ikiye ayrılmasından dört çeşit temel HECE yapısı oluşur :

a-(ben, gel, kar) gibi yatay bir çizgi (-)ile gösterilen KAPALI heceler.

b-(te-pe, ka-ra, ya-ra) gibi bir nokta(.) ya da Ters bir yay(_)ile gösterilen AÇIK heceler.

c-(gö-nül, ka-lem, se-pet) gibi bir açık bir kapalı(.)(-) heceler.

d-(bâ-de, hâ-ne, lâ-le)gibi bir kapalı bir açık (-)(.) heceler.

Bu temel parçaların birleşmesinden 8 ana kalıp ortaya çıkar. Her beyitte en az dördü bulunan bu parçalara "tef'il,tef'ile" ya da "cüz" denir. Bu temel parçalar şunlardır :

1-fa'ûlün (fe'ûlin)(.)(-)(-)
2-fâ'ilün,fâ'ilât(-)(.)(-)
3-mefâ'ilün(.)(-)(.)(-)
4-fâ'ilâtün(-)(.)(-)(-)
5-müstef'ilün (-)(-)(.)(-)
6-mef'ûlâtü(-)(-)(-)(.)
7-müfâ'aletün (.)(-)(.)(.)(-)
8-mütefâ'ilün(.)(.)(-)(.)(-)

Bu ana parçaların hece düzenlerinden birtakım değişik parçalar daha doğmuştur. Bunlar da şöyle gösterilebilir :

1-fa' , fâ(-)
2-fa'ûl(fe'ûl)(.)(-)
3-fa'lün, fâ'il(-)(-)
4-fa'ûlün(fe'ûlün)(mefâ'il)(.)(-)(-)
5-fe'ilün,fe'ilât(.)(.)(-)
6-fâ'ilün, fâ'ilât(-)(.)(-)
7-mef'ûlü(-)(-)(.)
8-mef' ûlün, mef' ûlât(-)(-)(-)
9-fe'ilâtün(.)(.)(-)(-)
10-mefâ'ilün(.)(-)(.)(-)
11-mefâ' îlün(.)(-)(-)(-)
12-mefâ' îlü(.)(-)(-)(.)
13-fe' ilâtü(.)(.)(-)(.)
14-fâ'ilâtün(-)(.)(-)(-)
15-müstef'ilün(-)(-)(.)(-)
16-müfte'ilün(-)(.)(.)(-)
17-fâ'ilâtü(-)(.)(-)(.)
18-mef' ûlâtü(-)(-)(-)(.)
19-mütefâ'ilün(.)(.)(-)(.)(-)
20-mütefâ' aletün(.)(-)(.)(.)(-)
21-müstef'ilâtün(-)(-)(.)(-)(-)

Bu "tef'île ve cüz" adı verilen temel parçaların türlü biçimlerde yanyana gelmelerinden BÜYÜK KALIP (VEZİN)lar ortaya çıkar. Bunların sınıflanmasıyla ortaya çıkan dizge de "bahirler" ve "daire"lerdir.

Bu ölçüler Arap sınıflanmasına göre "19 bahir, 6 daire";
İran ve Türk sınıflanmasına göre "14 bahir 4 daire"dir.(*)

(*)DİLÇİN, Cem; Örneklerle Türk şiir Bilgisi, syf:3-5)

ARUZ KALIPLARI

Türk aruzunun "14 bahir ve 4 daire" üzerine kurulmuş olduğunu söylemiştik. Bu "daire"deki "bahir"ler ve "kalıp"lar(vezinler)şunlardır :

I-DAİRE-İ MU'TELİFE

1-BAHR-İ HEZEC
1-mefâ' îlün/mefâ' îlün/mefâ' îlün/mefâ' îlün
(.---/.---/.---/.---)
2-mefâ' îlün/mefâ' îlün/fa'ûlün
(.---/.---/.--)
3-mefâ' îlün/fa'ûlün/mefâ' îlün/fa'ûlün
(.---/.--/.---/.--)
4-mefâ' îlün/fa'ûlün
(.---/.--)
5-mefâ' îlün/mefâ' îlün
(.---/.---)
6-mef'ûlü/mefâ'îlün/mef'ûlü/mefâ'îlün
(--./.---/--./.---)
7-mef'ûlü/mefâ'îlü/mefâ'îlü/fa'ûlün
(--./.--./.--./.--)
8-mef'ûlü/mefâ'îlü/fa'ûlün
(--./.--./.--)
9-mef'ûlü/mefâ'îlün
(--./.---)
10-mef'ûlü/fa'ûlün
(--./.--)
11-Mef'ûlü/mefâ'ilün/fa'ûlün
(--./.-.-/.--)
12-mefâ'îlün/mefâ'îlün/mefâ'îlün/fa'ûlün
(.---/.---/.---/.--)

II-BAHR-İ RECEZ

13-müstef'ilün/müstef'ilün/müstef'ilün/müstef'ilün
(--.-/--.-/--.-/--.-)
14-müstef'ilün/müstef'ilün/müstef'ilün
(--.-/--.-/--.-)
15-müstef'ilün/müstef'ilün
(--.-/--.-)
16-müfte'ilün/müfte'ilün
(-..-/-..-)
17-müfte'ilün/müfte'ilün/mefâ'ilün/müfte'ilün
(-..-/-..-/.-.-/-..-)
18-müfte'ilün / mefâ'ilün/müfte'ilün / mefâ'ilün
(-..-/.-.-/-..-/.-.-)
19-müstef'ilâtün/müstef'ilâtün

III-BAHR-İ REMEL

20-fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilâtün
(-.--/-.--/-.--/-.--)
21-fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilün
(-.--/-.--/-.--/-.-)
22-fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilâtün
(-.--/-.--/-.--)
23-fâ'ilâtün/fâ'ilâtün
(-.--/-.--)
24-fâ'ilâtün/fâ'ilâtün/fâ'ilün
(-.-.-/-.--/-.-)
25-fâ'ilâtün/fâ'ilün
(-.--/-.-)
26-fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilün
(..--/..--/..--/..-)
27-fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilâtün
(..--/..--/..--/..--)
28-fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilâtün
(..--/..--/..--)
29-fe'ilâtün/fe'ilâtün/fe'ilün
(..--/..--/..-)
30-fe'ilâtün/fe'ilün
(..--/..-)
31-müstef'ilün/fâ'ilün
(--.-/-.-)
32-fe'ilâtün/fe'ilâtün/fâ'ilün
(..--/..--/-.-)

II-DAİRE-İ MUHTELİFE

4-BAHR-İ MÜNSERİH

33-müfte'ilün/fâ'ilün/müfte'ilün/fâ'ilün
(-..-/-.-/-..-/-.-)
34-müstef'ilün/fa'ûlün
(--.-/.--)

5-BAHR-İ MUZARİ'

35-mef'ûlü/fâ'ilâtü/mefâ'îlü/fâ'ilün
(--./-.-./.--./-.-)
36-mef'ûlü/fâ'ilâtün/mef'ûlü/fâ'ilâtün
(--./-.--/--./-.--)
Bu kalıp ayrıca;
müstef'ilün/fa'ûlün/müstef'ilün/fa'ûlün
tef'ileleriyle de kullanılır.

37-mef'ûlü/fâ'ilün
(--./-.-)

6-BAHR-İ MUKTEDAB

38-fâ'ilâtü / müfte'ilün
(-.-./-..-)

7-BAHR-İ MÜCTES

39-mefâ'ilün/fe'ilâtün/mefâ'ilün/fe'ilün
(.-.-/..--/.-.-/..-)
40-mefâ'ilün / fa'lün
(.-.-/--)

III-DAİRE-İ MÜTENEVVİA

8-BAHR-İ SERİ'

41-müfte'ilün/müfte'ilün/fâ'ilün
(-..-/-..-/-.-)
42-mefâ'ilün/mefâ'ilün/mefâ'ilün/mefâ'ilün
(.-.-/.-.-/.-.-/.-.-)
43-mefâ'ilün/mefâ'ilün
(.-.-/.-.-)
44-müstef'ilün/müstef'ilün/fâ'ilün
(--.-/--.-/-.-)

9-BAHR-İ KARİB

45-mef'ûlü/mefâ'îlü/fâ'ilün
(--./.--./-.-)

10-BAHR-İ CEDİD

46-fe'ilâtün/mefâ'ilün/fe'ilün
(..--/.-.-/..-)
47-fe'ilâtün/fe'ilâtün/mefâ'ilün
(..--/..--/.-.-)
48-fâ'ilâtü/mefâ'îlü/fa'ûlün
(-.-./.--./.--)

IV-DAİRE-İ MÜTTEFİKA

12-BAHR-İ MÜTEKARİB

49-fa'ûlün/fa'ûlün/fa'ûlün/fa'ûlün
(.--/.--/.--/.--)


......DEVAM EDECEK.....