Halk Edebiyatı-Halk Bilimi ve Tahir Kutsi Makal

TÜRK HALK EDEBİYATI
HALK BİLİMİ VE TAHİR KUTSİ

-Araştırma-İnceleme

MUSTAFA CEYLAN
*************************

Halk edebiyatı tarihini yazanlar,Tahir Kutsi zirvesine uğrayıp orada bir Anadolu köy ayranı içmeden geçemezler. Halk edebiyatı tarihimiz Tahir Kutsi ile atılım yapmış, yüzyıllardır yanlış anlatılan kimi değerlerimizin hayatlarındaki gerçekleri görmüş, Anadolu’nun bağrındaki koşmalar, ağıtlar, destanlar birer, birer şaha kalkmış ve gündemimizin ortasına çıkıvermiştir.Tahir Kutsi, bunu temin eden en büyük, en iddialı ve en ilginç araştırmacıydı. Halk bilimi dalında master yapacaklar, doktora tezi yapıp doçent veya profesör olacaklar, Tahir Kutsi’siz bir saha bulamazlar ve onun kılavuzluğuna uymadan halk bilimi sahasında adım bile atamazlar.
Kimi halk bilimcilerinin sadece “halkçılık” adına ve belirli bir ideolojiye hizmet adına yaptığı araştırmalara, gayrı milli fikirler ve gayri ahlâki düşünceler ve cümleler koyduğunu bilmekteyiz. Halkın kafası ve gönlü ile uğraşmayan bu demagogların halkın bilmem neresi ile uğraşmalarına ne buyurulur? İşte Tahir Kutsi, bu sahayı çok şükür onların acımasız saldırılarından temizlemiştir. Halk bilimi sahası, gerçek zeminine Tahir Kutsi tarafından oturtulmuştur. Tahir Kutsi, yaptığı araştırmalarda büyük bir titizlik göstermiş, kılı kırk yararak gerçekleri kaleme almıştır. Yana yatanları, yanlışları inanç ve imanla doğrultmuş, “siyasal bir veche” vermeden hakiki zemininde yüceltmesini bilmişti. Tahir Kutsi, yıllar süren araştırmalarını kitaplaştırmaya devam etmekteydi. Onun kitapları edebiyatımıza can suyu olmaktaydı ve yeni atılımları peşinden getirmekteydi.

Araştırmalarında, Anadolu’yu bir uçtan, bur uca dolaşarak, bizzat kaynağından bilgileri temin etmekteydi.. Araştırma metodu olarak da “düz ayna” yı kullanmaktaydı.. Bunun anlamı şudur. Kimi aynalar vardır iç bükey, kimi aynalar vardır dış bükey. İç ve dış bükey aynalar gerçeği yansıtmazlar. Gerçeği çarpıtarak yansıtırlar. Oysa, düz ayna ise, gerçeği bütün çıplaklığıyla, olduğu gibi yalın bir şekilde yansıtır. Aşık Veysel’imizi karanlık fikirlerine bir paravan, bir payanda gibi kullanmak isteyenlere, Tahir Kutsi’nin düz ayna metodu nede güzel cevap vermişti.

Tahir Kutsi’nin Halk Bilim ve Edebiyat kitabı ölümsüz, dev bir eserdir. Biz bu çalışmamızda, o eserin “Sunuş”, “Halk Bilim ve Edebiyat ve Pirimiz Dede Korkut” yazılarını örnek olarak aynen alıyoruz. Bu yazıları okuduktan sonra, mutlaka Tahir Kutsi’nin kitabını arayacak, bulacak ve okuyacaksınız. Buna eminim.


“SUNUŞ

Halk edebiyatı, inceleme ve araştırma çalışmalarım coşkunlukla başladı. Masallara, öykülere, mani’lere, ağıtlara, destanlara sevgimden! Çocuklukta, ilk gençlik yıllarında başlayan bu sevgi sürdü gitti. Yazılanları defalarca okudum. Anlatılanları cankulağı ile dinledim. Olaylara cam gözle değil de can gözle baktım. Yeni duyduklarımı not ettim. Yüzlerce atasözü, deyim bilmece, şiir, destan, efsane, halk hikâyesi dosyalarımda, defterlerde idi. Bunlardan yazılarımda, röportajlarımda faydalandım. Yedeksubaylığımı öğretmen olarak yaptım. Bir ücra köyde, birbuçuk uzun yılda, derlemeyi sürdürdüm. Ve derlediklerimi serinkanlılıkla, duygudan arınarak düşünerek tasnif ettim. Makaleler ve sohbetlerde kullanılacakları ayırdım, kitap olacakları ayrı koydum. Gazetecilik yıllarımda da, görevli gezilerimde ve tatillerimde derleme ve araştırma çalışmalarımı sürdürdüm. Sevgiye ve coşkunluğa bilimsellik katmak gerekiyordu. Yani, sistemli, metodlu çalışmak! Halk Edebiyatı araştırma ve inceleme kitaplarım, bu şekilde çalışmaların ürünüdür. Bu kitap milli ve uluslar arası kongrelerde, seminerlerde, sempozyumlarda, sunduğum bildirilerden oluşmaktadır. Bir de makale ve sohbetlerden. Her bir yazım araştırmaya, incelemeye ve kaynaklara dayanmaktadır. Her konu bir bütün olarak ele alınmıştır. Her konu bilinmezleri aydınlatmakta, bilinenlere değişik yorum getirmektedir. Halk Edebiyatı çalışmaları dolayısıyla bu dalda Türkiye’de ilk olarak “Fahri Doktorluk” ünvanı aldım. Bu yazılar, “Onursal Bilim Doktorluğu”na giden yoldaki çalışma ürünleridir ve Doktor ünvanı ile yayına giren ilk kitabım olmaktadır. Halkbilim ve Edebiyat’ın halkbilime ve Türk Halk Edebiyatı’na ilgi duyanları sevindireceğini umuyorum. Bu arada derleme ve inceleme kitaplarım ile bu eserimi yayınlayan Toker Yayınları yöneticisi Yalçın Toker’e tanıdığı imkânlar dolayısıyla teşekkür ediyorum.”

HALK BİLİM VE EDEBİYAT

“Halkbilim, binlerce yıllık halk kültürünü derleyip değerlendiren bilim dalıdır. Halkbilim “Folklor” teriminin karşılığıdır. Folklor kelimesi, bütün dünyada bu bilimin adı olarak anılmaktadır. Fakat sözcük ülkemizde çeşitli anlam ve yorumlar katarak kavram kargaşasına yol açtı. Halk oyunu ekiplerine, halk oyunu türküleri okuyanlara folklorcu denip çıkıldı. Folklor, İngilizce “Folk-halk” ve “Lore-bilgi” sözcüklerinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. Terimi, 22 Ağustos 1946 da Londra’da yayınlanan “The Athenaeum” dergisindeki makalesinde ilk kullanan Malton Alberus (W.J.Thomas) isimli bir yazar olmuştur. Yazar bu makalesinde, halk arasında yaşayan gelenek ve göreneklerin, atasözü ve deyimlerin, öykü ve halk şarkılarının derlenip değerlendirilmesini istiyordu. Bunu bilimsel olarak ele alacak bilim dalının da “Folklor” olmasını önerdi. Yazar aynı yıl yayınlanan Almanların büyük “halk bilgini” Yakop Grim’in Alman Mitolojisi kitabının değeri üzerinde duruyordu. Alman Mitolojisi eski Alman dinini inceliyor, halk arasındaki inanışları gelenekleri, masal ve hikâyeleri derleyip değerlendiriyordu.

TÜRKİYE’DE HALKBİLİM ÇALIŞMALARI

Dünyada bir bilim dalı olarak gelişmeye başladığından 67 yıl sonra Türkiye’de 1913 de”Folklor” üzerine dikkatler çekilmeye başlandı. 23 Temmuz 1913’de Ziya Gökalp “Halka Doğru” dergisinde “Halk Medeniyeti” başlıklı bir yazı yayınlayarak dikkatleri halk kültürüne çekmeye çalıştı. Daha sonra, 1914’ de Fuat Köprülü “İkdam” gazetesinde, Rıza Tevik Bölükbaşı’da “Peyam” gazetesinde konuya ağırlık veren yazılar yazdılar. M.Fuat Köprülü’nün yazısı “Folklor” başlığını taşıyordu. Peyam gazetesi edebiyat eki’nde çıkan Rıza Tevfik’in yazı başlığı da “Folklor”du.

Halk bilim terimi kabul edilmeden önce, Türkiye’ de “folklor” un karşılığı olarak, “Halkıyat, Harsiyat, Halkıyyat, Halkbilgisi, Budinbilgisi”kelimeleri ortaya atıldı. Hiç biri tutmayınca “Folklor” sözcüğü benimsendi…Ancak, terim karışıklıklara yol açtığı için, “Halkbilim” üzerinde birleşildi.
Türkiye’ de 1913’ ten 1932’ ye kadar halkbilim çalışmaları sistemsiz bir şekilde yürüdü. Halk edebiyatına, gelenek ve göreneklere, halk inanışlarına sistemsiz yaklaşıldı. 1932’ de Halkevleri’ nin kurulmasıyla uzmanlar, konu üzerinde ciddi olarak çalışmaya giriştiler. Bu sefer de halk musikisi ve halk danslarının ön plana çıktığı görüldü…

Halkevlerinden daha önce 1927-28 yıllarında “Halk Bilgisi Derneği” uzmanları küçük çapta derleme ve değerlendirmeler yaptılar. “Türk Halk Bilgisi Derneği” nin halkbilim konu tasnifi şöyleydi:

1-Çevreye dair halk bilgisi
2-Eve dair halk bilgisi
3-Ev eşyasına dair halk bilgisi
4-Sanatlara ve mesleklere dair halk bilgisi
5-Giyim kuşama dair halk bilgisi
6-Beslenmeye dair halk bilgisi
7-Adetlere (geleneklere) dair halk bilgisi
8-İnançlara dair halk bilgisi
9-Bilgiye dair halk bilgisi
10-Şiire dair halk bilgisi
11-Seyirlik oyunlara dair halk bilgisi
12-Hikâyeye dair halk bilgisi
13-Musikiye dair halk bilgisi
14-Raksa(Halk danslarına) dair halk bilgisi
15-Hukuka dair halk bilgisi

Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi (Halk Kültürünü Araştırma Dairesi) , gelişen imkânlar ve ihtiyaçlar çerçevesinde, halkbilim konularını 100’lük bir kodlama sistemiyle sınıflandırarak arşivlemektedir.


HALKBİLİM VE EDEBİYAT

Halkbilim’ in inceleme, araştırma, derleme ve değerlendirme konuları içinde Türk Halk Edebiyatı’ndan başlamaktadır. Sözlü edebiyatımızın önemini anlayan araştırmacılar, ilk baştan ağırlığı edebiyat derleme ve incelemelerine vermişlerdir. Esasen, Halkbilime ilk ilgi duyan M. Fuat Köprülü, Rıza Tevfik Bölükbaşı ve Ziya Gökalp edebiyatçıdırlar.

Türk halk kültürü ürünleri, bizim araştırmacılardan daha önce yabancıların dikkatini çekmiştir. 1887 yılında Macar İgnase Kunos, Rumeli ve Anadolu’ dan ilk sağlam halk bilim ürünlerini derleyerek incelemiş, bilim dünyasının hizmetine sokmuştur. Daha Türkiye’ de “folklor” a eğilinmemişken, ondan iki yıl önceye kadar, Halkbilimciler, Türk Halk Edebiyatı’na ilgi duymuşlar, derlemeler yaparak yayınlamışlardır. Araştırmalarını yayınlayan Halkbilimciler ve eser isimleri şöyledir:

İgnase Kunos (Türk Halk Edebiyatı – 1899) , Jakop (Karagöz- 1899) , Ethe (Seyit Battal Gazi Menkıbeleri -1909) , Valenski (Nasrettin Hoca- 1911) . Bunlardan başka, yabancılardan, daha bir çok bilim adamı, özellikle Türk Halk Edebiyatı üzerine derlemeler, inceleme ve araştırmalar yapmıştır.
Türk Halk Edebiyatı’ nın, Halkbilim’ in önemli inceleme konusu olduğuna bir başka delil, Kültür Bakanlığı Halk Kültürü’ nü Araştırma Dairesi’ nin düzenlediği “tasnif” de edebiyat ürünlerine ait “kodlama”ların çokluğu gösterilebilir. Bu tasnifte Türk Halk Edebiyatı ile ilgili arşiv ve eşya- dosya maddeleri şunlardır:

Ağızlar, halk etimolojisi, kelime hazinesi. aşık edebiyatı, tekke şiiri, halk şiiri türleri, tekke edebiyatı şairleri ve eserleri, destanlar, efsaneler, evliya menkıbeleri, halk hikâyeleri, masallar, fıkralar, anonim şiirler, maniler, türküler, tekerlemeler, atasözleri, deyimler, ölçülü sözler, bilmeceler, dualar, beddualar, yeminler, selamlar, küfürler, argo sözler, okşamalıklar, nasihatlar, satıcı-çerçi sözleri, hitaplar…


HALK EDEBİYATINA HİZMET VERENLER

Kendisi de halk şiiri tarzında eserler vermiş olan Feylesof Rıza Tevfik, folklor araştırmalarını başlatan “Folklor” başlıklı makalesinde şöyle diyordu:
.
“Ne yazık ki biz bu edebiyatı bilmiyoruz ve araştırmasına da tenezzül etmiyoruz. Halbuki ecnebiler buna çok önem veriyorlar. Aziz dostlarımdan Prof. İgnase Kunoş, Türk halk masallarını, bilmecelerini türkülerini, oyunlarını toplamış ve büyük bir kitap meydana getirmiştir…”

Rıza Tevfik’in aydınlara bu sitemi, halka yakın yürekleri harekete getirdi. Sanatta “Hececiler” bir okul olarak gelişti ve başarılı eserler verdiler. Bu arada inceleme ve araştırmacılar da konuya coşkunluk ve bilimsellikle yaklaştılar. Özellikle Cumhuriyetten, daha doğrusu 1928’den sonra halkbilime ve onun en önemli inceleme kolu olan halk edebiyatı inceleme ve derlemelerine öncelik ve önem verildi. Cönkler derlenir ve daha iyi korunur oldu. Halk ağzından derlemelere hız verildi. Kitap yayınları birbirini izledi.
1938’de Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakütesi’ne Halkbilim ve Halk Edebiyatı dersleri konuldu. Öğrenciler, derleme ve araştırma gezilerine görevle gönderildiler.

Halk edebiyatı derleme, inceleme ve araştırma çalışmaları yapanlardan bir kısmı şunlar oldu:

Ferruh Aksungur, M. Halit Bayrı, Hikmet Dizdaroğlu, Saadettin Nüzhet Ergun Ahmet Şükrü Esen, Halil Vedat Fıratlı, Abdülbaki Gölpınarlı, Eflatun Cem Güney, Prof.Dr. Mehmet Kaplan, Vasfi Mahir Kocatürk, Muharrem Zeki Korgunal Hamit Zübeyir Koşay, Prof. M. Fuat Köprülü, Sedat Veyis Örnek, Cahit Öztelli, Prof Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Burhan Toprak, Murat Uraz, Ali Rıza Yalgın.

Bu araştırmacılar, derleme ve değerlendirme çalışmalarını kitap olarak çıkardıkları gibi, 1927’den 1949’a kadar “Halkbilgisi” dergisinde yayınladılar. Daha sonra çeşitli folklor dergileri yayınlandı. İhsan Hınçer’in çıkardığı “Türk Folklor Araştırmaları” dergisi ile İbrahim Aslanoğlu’nun “Sivas Folkloru” (Sonradan Türk Folkloru) ve bizim 1965’den beri yayınladığımız “Tarla” dergisi halk edebiyatı ağırlıklı olarak yayın yaptı ve araştırmacıların yazılarına yer verdi.


YAŞAYAN ARAŞTIRMACILAR

1982 Anayasası ile Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK) ’ün kuruluşundan sonra Halkbilim, üniversitelerimizde, “anabilim dalı” olarak yer aldı. Halen birçok üniversitemizde, Halk Edebiyatı, ayrı bir ders olarak okutulmaktadır. Öğrenciler, bitirme, master ve doktora tezlerini daha bir yoğunlukla Halk Edebiyatı konularından seçmektedirler. Türk Halk Edebiyatı araştırmalarına ağırlık veren yaşayan bilim adamı ve uzmanlardan bazıları şunlardır.

Ö. Asım Aksoy, Y. Doç. Dr. Ali Berat Alptekin, İbrahim Aslanoğlu, Halil Atılgan, Nezihe Araz, Prof. Dr. Muhan Bali, Prof Dr. İlhan Başgöz, Prof Dr. Pertev Nailli Boratav, Dr. Müjgan Cunbur, Hilmi Dülkadır, Rasim Deniz, Prof Dr. Şükrü Elçin, Prof Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof Dr. Muharrem Ergin, Mehmet Fuat, Doç.Dr. Nevzat Gözaydın, Prof Dr. Tuncer Gülensoy, Prof Dr. Umay Günay, Yaşar Kemal, (Göğceli) Dr. Orhan Şaik Gökyay, Feyzi Halıcı, Hayrettin İvgin, Ahmet Kabaklı, Mustafa Necati Karaer, Prof.Dr. Abdülkadir Karahan, Asker Kartari, Doğan Kaya, İ. Gündağ Kayaoğlu, Mazlum Nusret Kılıçkıran, Süleyman Kazmaz, Sabri Koz, Dr.Hasan Köksal, Cevdet Kudret, İrfan Ünver Nasrattinoğlu, Aydın Oy, Haşim Nezihi, Okay, Dr. Mehmet Önder, Ahmet Özdemir, Ahmet Z. Özdemir, Kutlu Özen, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu, Dr. M. Necati Sepetçioğlu, Prof Dr. Bilge Seyidoğlu, Nail Tan, Nuri Taner, Taha Toros, Prof Dr. Fikret Türkmen, Muzaffer Uyguner, Süleyman Yağız, Mehmet Yardımcı, Ayhan Yetkiner, Rıza Zelyut…

KAYNAKLAR;

Prof Dr. Şükrü Elçin- Halk Edebiyatı Araştırmaları (1977)
Prof Dr. Pertev Nailli Boratav- Folklor ve Edebiyat (1982/1-2)
Şerif Baykurt, Doç Dr. Sait Evliyaoğlu-Türk Halkbilimi (1987)
Dr. Hamit Zübeyr Koşay-Makaleler ve incelemeler (1974)