KOSOVA’DA BAŞLANGIÇTAN GÜNÜMÜZE KADAR TÜRKÇE EDEBİYAT

Altay Suroy


Kosova Balkanların göbeğinde, 10.877 km2 büyüklüğünde ve 2 000 000 nüfüslu bir yer. Bağımsız devlet olma mücadelesini veriyor. 1999 yılından bu yana Birleşmiş Milletler’in geçici yönetimi altında bulunmasına rağmen genel seçimlerde seçilmiş milletvekillerininin karar çıkardıkları Meclisi, 15 bakanlıktan oluşan Bakanlar Kurulu vardır.

Kosova’da nüfusun çoğunluğunu Arnavutlar oluşturmaktadır. Türkler’in sayısı % 1,5 tir. Kosova Demokratik Türk Partisi çatısı altında örgütlenen Türk topluluğu bugün Kosova Hükümetinin ortağıdır ve bu hükümette iki bakanla temsil ediliyorlar. Kosova’da Türklerin yaşadıkları belediyelerde Türkçe resmi dildir ve anaokuldan başlayarak Üniversiteye kadar eğitim Türkçe yapılmaktadır.

Türk boylarının (Hun Türkleri, Avarlar, Peçenekler, Kumanlar gibi) Balkanlara akın etmesiyle ve yerleşmesiyle Kosova’da Türk mevcudiyeti IV. yy. itibaren başlar. 1389 I Kosova Meydan Savaşından sonra Kosova’da Türk varlığı eğitim, sanat, edebiyat, müzik ve diğer kültür sanat dallarında boy verir.

1389 yılındaki I. Kosova Meydan Savaşı’ndan sonra yerli Türk boyları Müslümanlığı kabul ederek buralarda Müslüman nüfusu çoğunluğu oluşturmuştur. Bu döneme kadar varolan sözlü Türk edebiyatı yanında bugüne kadar korunmuş olan yazılı edebiyat örnekleri, özellikle destanlar, çeşme, cami, kervansaray, köprü, hamam, medrese, türbe gibi binaların inşaatı tamamlanınca kurucusundan bilgi veren mermer üzerinde işlenmiş kitabeler ve mezar taşları üzerinde yazılar o dönemin şairleri tarafından yazılmıştır. Bu kitabelerin ve mezar taşlarının kimileri bugün de durmaktadır. Türk dünyasında ilk basımevi 1727 yılında kurulduğu için ve Yugoslavya’da Türkçe matbaa 150 yıl sonra çalışmaya başladığı için[1] yazılan eserler hattatlar tarafından elle yazılarak çoğaltılıyordu. Çoğaltılmadan tek nüsha olarak kalan veya zaman içerisinde çeşitli nedenlerden dolayı kaybolan eserlerin sadece adı tezkirelerde kaydedilerek kalmıştır. Kaydedilmeyen ve bugüne kadar ele geçirilemeyen daha nice eserlerin varolduğunun tahminden çok hakikat olarak kabul etmek gerekir. Daha bir gerçek şudur ki, her dönemde yeni bir yazar veya yeni bir eser belirmiştir. Bugün yazarların kişiliklerini genellikle yazarlar tezkirelerinden öğreniyoruz. Ama tezkirelere girmeyen oysa değerli eserler veren daha nice yazarın varolduğunun tanığıyız. Tezkirelerde adı geçmeyen kimi yazarların eserleri keşfedilip yayınlanmaktadır.

Tezkirelerde bugünk Sırbistan topraklarında doğmuş ve Türkçe eser bırakmış olan Divan edebiyatı yazarları [2] dışında Kosova’da doğmuş ve Türkçe eser bırakmış olan Divan edebiyatı yazarları [3] şunlardır: Novobırdalı yazar: Mesti; Priştineli 7 yazar: Azmi, Hatifi, Levhi, Mesihi, ölümü 918/1512, Mustafa Çelebi 972/1565 ve Niyazi. Prizrenli 7 yazar, Âşık Çelebi, ölümü 958/1551, Mümin, Nehari, ölümü 936/1522, Sa’yi, ölümü 1538 yılından önce, Suzi, ölümü 931/1524 – 25, Sücüdi, ölümü 1538’den önce, Şem’i, ölümü, 1100/1689 vardır.

Yazarlar tezkirelerine girmeyen daha birçok yazar vardır. Birçok yazarın eserleri henüz bulunmamıştır. Divan edebiyatında kalan ve değişik konularda eser veren yazarlar vardır.

Türk egemenliğinin 1912 yılında bu topraklardan kalkmasından sonra da Türkçe eser verenler vardır. Ama yine sözlü halk edebiyatı ağırlık taşımaktadır. Çünkü 1951 yılına kadar Türkçe eğitim görülen okullar çalışmamaktadır. Türkçe gazete veya başka bir yayın yoktu. Türkçe bir satır yazı yayımlayacak basımevi bile yoktu. Türkiye ile ilişkiler kopmuş durumdaydı. Yazılan eserler elyazması olarak kalıyordu. Bunun en iyi örneği Haci Ömer Lütfü’nün [4] elyazmalı eserleridir. Bu yazarın eserlerinin çoğu Kamil Toska ve Mustafa Karahasan elyazmalarıyla bu güne kadar korunmuştur. Yazar, eserlerinin değerli olmasına rağmen yayımlama imkânına kavuşamamıştır. Ancak Üsküp’te yayımlanmakta olan Sosyalist Fecri[5] gazetesinde kimi şiirleri yayımlanmıştır. Prizrenli Âşık Ferki’nin[6] Prof. Dr. Nimetullah Hafız tarafından derlenen eserleri hep elyazma olarak cönklerde veya ayrı ayrı kâğıt parçalarında yazılı olarak bulunmuştur. Bu dönemde yazarlarımızın eserlerini yayımlama imkânları olmadığı için yazmış oldukları eserlerinin çoğu günümüze kadar bilim dünyasına ve okuyuculara ulaşamamıştır. Birçokların adı bile günümüze kadar gelememiştir. Oysa mermere işlenen kitabelerden onlarca yazarın adını tespit etmiş bulunuyoruz. Kitabelerdeki dizelerden yazarın sadece yaşadığı dönemi tespit edebiliyoruz. Bu topraklarda edebiyatımızın sekizyüzyıllık bir dönemi kapsadığını ve bu edebiyatın Balkan Savaşlarından ve Birinci ile İkinci Dünya Savaşlarından sonra gelişen Türk edebiyatının devamı olduğunu bu topraklarda doğmuş ve eser vermiş yazarlar göstermektedir. Tüm bu dönem içerisinde edebi eser yaratmakta veya kopukluk yoktur. Türkiye’de yapılan dil devrimi bura Türk halkı tarafından kabul edilip evlerde öğrenilmiştir. Latin harflerle mektuplar, şiirler, masallar, tiyatro oyunları yazılmıştır. Bu alanda Dr. Durmiş Celina[7] öncü olmuştur. Türkçe yazdığı üç veya dört perdelik oyunları sahneye uygulanıp Prizren’de halka gösterilmiştir. 1944 yılında Üsküp’te Latin harfleriyle yayımlanmaya başlayan “Birlik” gazetesi Yugoslavya topraklarında Türkler’in yaşadığı yerlerde de okunmaktadır ve gazete sayfalarında Türkler’in yaşadığı yerlerden muhabirlerin gönderdikleri yazıları yayımlanmaktadır. 1951 yılında Kosova Özerk Bölgesi’nde Türkler’in yaşadığı kent ve köylerde Türkçe eğitim görülecek okulların açılmasıyla eğitimini ilkokuldan başlayarak Türkçe yapmış kişiler arasından edebi eser yaratmakta eğilimli olan yeni yazar kadrosu belirmiştir. Bu yazarlar kendi eserlerini Üsküp’te yayınlanan “Birlik” gazetesinde, “Sevinç” ve “Tomurcuk” çocuk dergilerinde ve Priştine radyosunun Türkçe yayınlarında yayımlamaya başlamışlardır. Naim Şaban, Nimetullah Hafız, Süreyya Yusuf kendi yazılarıyla bu gazete ve dergilerde devamlı olarak yer almışlardır. 1964 yılında Nimetullah Hafız’ın “Günaydın” şiirler kitabı, 1965 yılında Nüsret Dişo Ülkü’nün “Diyeceklerim” şiirler kitabı ve Hasan Mercan’ın “Afacanın serüvenleri” şiirler kitapları, 1969 yılında Naim Şaban ‘ın “Düşler “ şiirler kitabı, İskender Muzbeg’in “Kaynak”, Bayram İbrahim’in “Günçiçeği” şiirler kitapları 1972 yılında Enver Baki’nin “Anahtar” öyküler kitabı ve bu yıla kadar adı geçen yazarların yeni kitapları Üsküp’te yayınlanmıştır.

1969 yılında Priştine’de “Tan” gazetesinin yayın hayatına başlamasıyla Sırbistan ve Karadağ Cumhuriyetlerinden oluşan Yugoslavya topraklarında yaşayan ve Üsküp‘te Türkçe yayımlanan gazete ve dergilerde yazıları yayımlanan kadronun bir bölümü yazılarını bu gazete sayfalarında da yayınlamaya başlamıştır. Tan gazetesi yayın hayatına başlamasından beş yıl sonra kitap yayımına da başlamıştır. 1974 yılında Süreyya Yusuf’un “Ali Ağa” öyküler kitabı, Altay Suroy’un “Yaya 73” şiirler kitabı, İskender Muzbeğ’in “Sevil” öyküler kitabı, Enver Baki’nin “Mutlu Baba” öyküler kitabı, Bayram İbrahim’in “Yalnızlık merdiveni” şiirler kitabı, 1975 yılında Hasan Mercan’ın “Körağa Sokağı” öyküler kitabı, Arif Bozacı’nın “Barış Kuşu”, 1976 yılında Murtaza Buşra’nın “Sevgilerim”, 1977 yılında Nusret Dişo Ülkü’nün “Tito Koçaklaması” şiir kitapları, 1978 yılında Şecaettin Koka’nın “Karadüzen” öyküler kitabı, 1979 yılında Agim Rifat’ın “34 Rubai Daha”, 1980 yılında Zeynel Beksaç’ın “Gurur Duy Sen XX. yüzyıl”, Osman Baymak’ın “Beş Parmak” şiir kitapları, 1984 yılında Ahmet İğciler’in “Yüreksiz adam” öyküler kitabı, 1985 yılında Reşit Hanadan’ın “Duygu Tutsağı” öyküler kitabı, Dr.İrfan Morına’nın “Priştineli Mesihi” kitabı, 1986 yılında Hayrettin Volkan’ın “Kanlı Sabahın Baharı” öyküleştirilmiş savaş anıları kitabı. Fahri Mermer’in, Aziz Serbest’in, Raif Kırkul’un, Suphi Mazrek’in, Aluş Nuş’un, Bürhan Sahit’in, Alaettin Tahir’in (Morina) , Özcan Micalar’ın, Rezan Zborça, Recep Şalyan, Zeynelabiddin Kureyş, Ayla Leskovçalı, Güner Ureya, Kadri Kahaya, Esin Muzbeğ, Türkan Başa, Dilek Jılta, Merve Jılta’nın şiir kitapları, Şükrü Mazrek’in öykü kitapları, Nuhi Mazrek’in tiyatro oyunları kitabı, Vahit Ergin’in roman, özdeyişler ve şiir kitapları ve tüm bu yazarların başka eserleri de kitap olarak yayınlanmıştır. Bu güne kadar kitap yayınlamayan ama çok sayıda eseri gazete ve dergilerde yayımlanan yazarlar da vardır.

Kosova Türk Yazarları sadece şiir, öykü, tiyatro, deneme gibi eserleri içeren kitapları yayımlamışsalar da öteki edebi türlerinde de eserler vermişlerdir. Ne var ki roman, gezi, günce, mektup gibi edebi türlerde yazılmış yazılar ve yayınlanan gazete, dergi sayfalarında ve radyo bantlarında kalmıştır. Burada İskender Muzbeg’in 1972 yılında “Tan” gazetesinde tefrika edilen “Yanan sevgiler”, Şecaettin Koka’nın birkaç öykü olarak “Sesler” dergisinin ayrı ayrı sayılarında yayımlanan “Ali Ağa” ve Hasan Mercan’ın 1975 yılında “Birlik” gazetesinde tefrika edilen “Taş Yaşar” romanlarını belirtmek gerekir. Önceden adları zikredilen yazarların birçoğu Kosova’da ve Makedonya’da, kimileri ise (Nusret Dişo Ülkü, Hasan Mercan, Osman Baymak, Ethem Baymak, Zeynel Beksaç, Mehmet Bütüç gibi) Türkiye’de de birkaç kitap yayımlamışlardır. Yugoslavya Türk yazarlarının eserlerinden yapılmış seçkiler Yugoslavya Türk Yazarları başlığı altında kitap olarak eski Yugoslavya’da Türkçe, Sırpça – Hırvatça, Makedonca ve Arnavutça yayımlanmıştır. Türkiye’de de Yugoslavya Türk Yazarlarından seçilmiş eserleri içeren güldesteler, kitap olarak yayımlanmıştır. Birçok dergide, gazetede çeşitli dillerde Kosova Türk Yazarları’ndan seçkiler yazarların kişilikleri ve eserleri hakkında tanıtma yazılar yayınlanmıştır. Yazarların bir bölümü Yugoslavya’da düzenlenen ulusal ve uluslararası yazarlar, şairler karşılaşmalarına Kosova Türk yazarı – şairi olarak, toplantılara konuşmacı olarak bu topraklarda yaratılan Türk edebiyatını ve yazarlarını temsil etmişlerdir. Türkiye Yazarlar Birliği’nce ve Türkiye İLESAM Birliği’nce düzenlenen Türk Dünyası Yazarlar karşılaşmalarına-kurultaylarına Kosova Türk yazarlarının temsilcileri de katılmış ve Türk dünyası yazarlar güldestelerinde kendi eserleriyle yer almışlardır.

1999 savaşından sonra Kosova Türk edebiyatı sıkıntılar içindedir. Devlet destekli Türkçe gazete ve dergiler yayınlarını durdurmuş, özel girişimle yayımlanmaya başlayan dergiler soluksuz kalmıştır. Yaratıcılar kendi eserlerini yayımlamaya fırsat bulamayınca edebi yaratıcılık sessizlik dönemine girmiştir. Bu dönemde yazarların kendi imkânlarıyla yayımladıkları kitapların sayısı iki eldeki parmak sayısına ulaşamamıştır. Oysa 1965 yılından ta 1999 yılına kadar Kosova Türk yazarları 200 civarında şiir, öykü, roman kitabı yayımlamıştır.


-------------------
kaynak:http://www.kosovahaber.net