ÖLDÜRÜLEN ŞAİRLER(49): MANTIKÎ


Mustafa CEYLAN
*************

“Evrâkını dağıttı sabâ Mushaf-ı gülün
Kaldı okunmadı nice evrâdı bülbülün.

Kaldı ki fasl-ı dey sebeb oldı bürûdete
Bir yerde görmez olduk ikisin gül ü mülün

Bir şeme bulmadı eser-i zülf-i yârdan
Girdi nesîm eğerçi urûkına sünbülün

Pîrâne-ser üşenme reh-i aşka düşmeden
Zâhid elinde yok mu asâ-yı tevekkülün

Bir boynu bağlı bende geçer Mantıkî sana
Düşse aceb mi pâyine mânend-i kâkülün.”

*
XVII. Yüzyılın sonunda 1594/95’ de Şam’da doğmuş, asıl adı Ahmed olan Mantıkî, 1635 yılında devlet ricalini, paşaları hicvettiği, türbe yıktırdığı jurnallemesiyle idam edilerek öldürülen bir şairimizdir. Cenaze namazı Emeviye Camii’nde kılınmış ve Ferâdis Kabristanı’na defnedilmiş ve bütün mal varlığı da müsadere edilmiştir. Rüşvet yiyen, haksızlık yapan, halka zulmeden Ağa’ların, paşaların korkulu rüyâsı bir şairdi. Bu yüzden, etkili ve yetkili olanlar, onu ortadan kaldırabilmek, onun bir kırbaç edasıyla dolaşan hicviyeli dilinden kurtulabilmek için her yolu denemişlerdir.

*
Babası, Nahçivanlı Molla Zeynüddin olup, babası küçük yaşlarda Şam’a yerleşmiş, evlenmiş ve ikamet etmiştir. Bazı kaynaklar, babasından ötürü Mantıkî’ye de Acem veya Nahçivanlı demekte iseler de Mantıkî, Şam doğumludur. Babasının Acem, annesinin Arap olduğunu söyleyenler de vardır. Döneminin ünlü bilgini Molla Şerefüddin’den ilim tahsil etmiştir. Ve Saliye’de bulunan Selimiye Medresesi müderrisliğine atanır. Daha sonra Haleb’e gider. Öküz Mehmet Paşa’ya sığınır. Der ki:

“Şam’da bilmediler kıymetimi
Hicret etdim Halebü’ş-Şehbâ’ya
Hârlerin çifte-i iz’âcından
İlticâ etdim Öküz Paşa’ya.”

Öküz Mehmet Paşa’ nın azli ve ardından ölümünden sonra himayesiz kalır ve İtanbul’a gelir. Önce kırklı medreseye müderris olur, ardından, 1620 yılında Edirne’de bulunan Çukacı Hacı Medresesi müderrisliğine atanır. Mantıkî, bundan sonra her yıl bir başka medresenin müderrisliğine tayin edilir. Ve 1634 yılında Şeyhülislâm ve şair Bahâyî Efendi yerine Haleb kadısı olur. Burada şam Valisi Silahtar Musahip Mustafa Paşa’nın mütesellimi Çiftelerli Osman Ağa ile anlaşamaz. Osman Ağa, daha sonra Vali ve Paşa da olur. Osman Ağa’ nın idaresini, zulmünü korkusuzca eleştirir. Osman Paşa, Revan Seferi için hazırlıkta bulunan İstanbul’a Mantıkî’yi jurnaller. “Cezaya müstehak, izalesi icap etmektedir” diye şikâyette bulunur. Mantıkî azledilir ve Mısır Valisi Sarı Hüseyin Paşa’ nın fermanı sonucunda idam edilir.

*
İstanbul’da bulunduğu sırada, IV.Murad’ın ilgisini çeker. Padişah, Nef’i ‘ yi hicvetmesini ister. Mantıkî de yazdığı bir kaside ile şair Nef’i ‘ yi hicveder. Bu suretle de iki şair arasında müthiş rekabet başlar. Herkesin Nef’i’ nin dilinden korkup kaçtığı bir ortamda Mantıkî, korkmadan muhatabına yüklenir. Nef’i, Mantıkî’ nin Frenk elbisesi giydiğini, Frenk taklidi yaptığını belirtir. Mukallidlikle suçlar.

Mantıkî’ nin üç dilde şiir yazdığını ancak Arapça şiirlerinin oldukça az olduğunu kaynaklar belirtmektedir. Yazma Divan’ı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir.

*
Bizi hicrâna saldın hayli mihnet-dîdeyiz senden
Hakîkatsizlik ettin ey perî rencîdeyiz senden.

Demâdem nâle etme epsem ol ey bülbül-i şeydâ
Muhabbet gülşeninde şimdi biz şûrîdeyiz senden.

Bizimle etme ey Mecnûn da’vâ başa çıkmazsın
Belâ menzillerin tayyeylemiş vâdîdeyiz senden.

Nasîhat eyleme aşk ehline lâzım değil vâiz,
Eğer sen âlim isen biz sühân-sencîdeyiz senden.

Revâ mı Mantıkî’den yüz çevirmek hâre yâr olmak
Anınçün ey gül-i nevreste dâmen-çîdeyiz senden.”