OZAN, ÂŞIK, SAZ ŞAİRİ VE HALK ŞAİRİ KAVRAMLARI ÜZERİNE

Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU

Halk edebiyatı sahasında bir kavram kargaşası olduğu hususunda hemfikir olduğumuza inanıyorum. Sınırları kesin hatlarla çizilmemiş bir "Halk Edebiyatı", "Âşık Edebiyatı", "Anonim Edebiyat" ve "Folkor" gibi kavramların yanında, tebliğimizin konusu olan, "Ozan", "Âşık", "Saz Şairi" ve "Halk Şairi" kavramları da bir açıklama ve ayıklamaya muhtaçtır. Saydığımız bu dört terimin yanına eklenebilecek birkaç terimle de mesele iyice içinden çıkılmaz hale gelecektir. Bu sebeple biz tebliğimizde, şahsî görüş ve kanaatlerimizi ortaya koyarken araştırıcılarımızın dikkatlerini bu meseleye çekmeye çalışacağız.
Asıl konumuza girmeden evvel, benzer bütün terimleri sıralamanın faydalı olacağına inanıyorum. Son yılların kitap ve makalelerinden seçtiğimiz bu terimleri şöylece sıralayabiliriz:
Âşık, saz şairi, ozan, halk ozanı, sazlı ozan, halk şairi, Hak şairi, Hak aşığı, halk âşığı, badeli âşık, meydan şairi, kalem şairi, çöğür şairi, vs.
Muhterem hocamız Prof. Dr. Şükrü Elçin, 1975 yılında Konya'da sunduğu, "Halk Şairi Deyimi üzerine" başlıklı tebliğini şöyle bitiriyordu: "Bu gün Konya'da toplanmış sanatkârları, bize yetiştikleri kültür muhiti ile karşılaştırdıkları yabancı sanat kaynakları ne olursa olsun, kendilerini kabul ettirmiş bir Yunus Emre, bir Fuzulî, bir Karacaoğlan, bir Yahya Kemal, bir Âşık Veysel gibi tasnif kolaylıkları dışında sadece "şair" olarak vasıflandırmak hatalı olmasa gerektir"(1).
Merhum araştırıcı Hikmet Dizdaroğlu, "Halk Şiiri-Saz Şiiri" adlı yazısının ikinci bölümünü, "Halk Şairi, Halk Ozanı-Saz şairi,
Âşık bahsine ayırmış, konuya dolaylı da olsa daha evvel eğilmiş araştırıcıların görüşlerinden de faydalanarak neticeye ulaşmaya çalışmıştır (2).
Aynı araştırıcımız, konuya, "Türk Saz Şiirinin Sorunları" adlı yazısında bir daha eğilmiş, görüşlerini tekrarlamıştır (3).
Konuya, tarihî açıdan bilgi vermek amacıyla çeşitli vesilelerle eğilen merhum Fuad Köprülü'yü de yeri gelmişken hayırla yad etmek isteriz (4). Prof. Köprülü'nün konumuzla yakından ilgili bir tesbitini, bir hatırlatma olmak üzere buraya alıyorum:
"Âşıklar arasında son zamanlara kadar devam eden bir telakkiye göre, umumiyetle şairler iki kısma ayrılır:
1. Kalem şairleri; yani, yüksek sınıfa mahsus şiirler yazan klasik şairler,
2. Meydan şairleri; yani, halk toplantılarında irticalen de şiirler tertip eden ve onları sazları ile çalıp söyleyen saz şairleri (5).
Dikkat edilirse, Prof. Köprülü "Meydan Şairleri" ile "Saz Şairleri" ifadelerini adeta eş manâlı olarak kullanmıştır.
Prof. Elçin'in de konumuzla ilgili olanların hepsine sadece "şair" dememizi teklif ettiğini biraz evvel söylemiştim.
Kanaatimiz odur ki, yukarıda teker teker saydığımız ve sayıları on beşe yaklaşan adları genel bir terim altında, hepsini içine alacak bir şemsiyenin altında toplamak mecburiyetindeyiz. Eğer hepsi için ortak bir ad bulabilirsek meselenin çözümüne biraz daha yaklaşmış olacağız. Saydığımız adlar arasında böyle şemsiye vazifesini görebilecek olanı var mıdır? Bugün, Usta malı söyleyen on sekizlik delikanlı bile kendisini "âşık" olarak takdim ediyor; saz bilgisi olmayan, irticalen bir mısra bile söyleyemeyenler ise elbette "saz şairi" olamayacaktır Bu şekilde teker teker incelersek göreceğiz ki, belki de bu adların tamamı şemsiye vazifesi göremeyecektir. Prof. Elçin'in "şair" adını teklif etmesi ise Yusuf Has Hacib'ten günümüze kadar gelebilen bütün şiir yazanlar ve söyleyenleri içine alacaktır. O halde nasıl bir çıkış yolu bulmalıyız?
Yukarıda saydığımız on beş kadar adın karşılıklarını kısa kısa vermek, böylece belki de bir matematik ifadeyle söylememiz gerekirse, en küçük ortak böleni bulmak istiyorum.
âşık: İrticalen şiir söyleyebilen, saz çalabilen kişidir.
saz şairi: Hemen daima "aşık" ile eş manâlı olarak kullanılmıştır.
ozan: 16. yüzyıla kadar kullanılan bu kelime, yerini, eş manâlısı olan "âşık"a bırakmış ve daha sonraları "geveze", "herze söyleyen" mânâlarına gelmiştir. Son yıllarda canlandırılıp bütün şiir yazan ve söyleyenler için kullanılmasını yadırgıyoruz.
halk ozanı: "Halk şairi" ifadesindeki "şair" kelimesinin sözde Türkçeleştirilmesiyle türetilen yanlış bir adlandırmadır; kaldı ki "halk" kelimesi de Türkçe değildir. İşin ilgi çekici yanı, bu söyleyişin yanlış olduğunu söylediğimiz saz şairleri de, kendilerince daha "havalı” bulunduğu için bu söyleyişte ısrar etmektedirler.
sazlı ozan: Saz da çalan bazı şairler için kullanılan bir addır, pek yaygın değildir (6).
halk şairi: İlk defa ne zaman kullanıldığını tesbit edemediğimiz bu terim, "saz şairi "karşılığı olarak kullanılmaktadır; kanaatimizce "halk şairi" terimi, saz çalmasını bilmeyen kişileri içine almalıdır.
Hak şairi: Dinî konularda şiirler söyleyen kişidir.
Hak âşığı: "Hak şairi" ile aynı mânâdadır; bu terim biraz daha kuvvetli görünmektedir.
halk âşığı: Dinî konulardan çok dünyevi konuları işleyen kişidir.
badeli âşık: Rüyasında bir (üç) pir tarafından bade içirilen âşıktır. Şiir söylemeye ve saz çalmaya bundan sonra başlayacaktır.
meydan şairi: Daha çok topluluk önünde çalıp söyleyen şairlerdir; "aşık" ve "saz şairi" ile eş manâlı olarak kullanılmıştır.
kalem şairi: İrticalen söyleyemeyen, belki saz da çalamayan şairlerdir.
çöğür şairi: "çöğür" adlı, gövdesi büyük sapı küçük olan sazı vaktiyle çalanları günümüzde hatırlarken söylenilen addır.
Bize göre, yukarıda saydıklarımızda arayacağımız vasıfları şöyle sıralamak gerekecektir:
a) İrticalen söyleme kabiliyeti var mıdır?
b) Saz çalmasını biliyor mu?
c) Atışma yapabiliyor mu?
ç) Bade içtiğini iddia ediyor mu?
Bu sorulardan ilk üçü söz meydanında kendiliğinden cevaplandırılacaktır; sonuncusu ise şairin itirafı ile ortaya çıkacaktır. Biz yaptığımız bir anketteki bir soruya cevap ararken pek az şairimizin bu konuda "evet" dediğini tesbit etmiştik; ancak, istekleri üzere onlar hayatta oldukları müddetçe açıklayamayız. "
Şimdi de, bu değerlendirmemizdeki bazı noktalarla günümüz geleneğindeki bazı gerçekleri birlikte düşünmek istiyorum.
Günümüzde bu işle uğraşanların hepsi "Âşıklar Bayramı", "Âşıklar Şenliği" ve "Âşıklar Şöleni" gibi toplantılarda bir araya gelmektedirler. Bu bayram, şenlik ve şölenlere Halil Karabulut gibi saz çalmayanlar, Abdülvahap Kocaman, Kul Gazi gibi 40'ından sonra saza başlayıp da henüz öğrenmeyenler, yaşları askere alınmalarına bile müsait olmayan gençler, irticali olmayanlar, atışma yapamayanlar, vs. katılmaktadırlar. O halde bu bayram, şenlik ve şölenler konumuza giren bütün şairlerin katıldığı bir toplantı olmaktadır. Ayrıca bu toplantıların adına "Saz Şairleri Bayramı", "Saz Şairleri Şenliği" ve "Saz Şairleri Şöleni" diyemiyoruz. Kaldı ki böyle adlandırmaya gittiğimiz zaman saz çalamayanları almamız, böylelerini davet etmememiz gerekecektir. Keza, bayram veya şenliği şairlerin irticai güçlerine, atışma kabiliyetlerine, vs. göre düzenlersek pek çok kimse şemsiyenin dışında kalacaktır.
Bugün herkes kendini "aşık" olarak tanıtmaktadır. Bu, bayram tebriklerinden bastırdığı kartvizitine kadar her yerde görülmektedir. "Saz Şairi" adını kullananların sayısı pek azdır. Ancak, yukarıda da dediğimiz gibi, bazıları daha "havalı" buldukları için "Halk Ozanı" terimini kullanmaktadırlar ki bu yanlışlığa, merhum Hikmet Dizdaroğlu gibi Türkçeleştirme taraftarı bir araştırmacı bile, "Halk ozanı terimi, son yıllarda görülmeye başlandı. Saz şiiriyle ilgisi bulunmayan kişilerce yakıştırılmıştır. Geçerli hiç bir yanı yoktur (7)" diye isyan etmektedir.
Teklifimi ortaya koyuyorum: Madem ki herkes kendisini "âşık" saymakta ve onların tabiî dinleyicileri olan insanımız onları "âşık" olarak görmekte, biz de onları "âşık" adı altında, bir şemsiye olabilecek bir terim altında toplamayı ileri sürüyoruz. Buradaki "âşık", terimleri teker teker ele alırken yukarıda iki vasfıyle ortaya koyduğunuz ve asırlardan beri süregelen "âşık" anlayışıdır. Bu meydana çıkıp sazı ile veya sazsız bir şeyler söyleyebilen, irticali olsun olmasın, geleneğe uygun konu ve şekilleri kullanabilen kişileri "âşık" adı altında toplayabiliriz. Bu saydığımız hususiyetler, daha doğrusu ayırıcı vasıflar ise onların ikinci bir adı olabilir: Saz çalanlar "saz şairi", hem saz çalamayan, hem de irticali olmayanlar "kalem şairi", konuları dinî mahiyette olan ve Allah aşkıyle söylediğini kabul ettirebilenler ise "Hak âşığı" olarak adlandırılabilir.
Netice olarak, saz şiiri sahasında örnek veren ve bazı vasıflarıyle birbirlerinden ayrılan şairlerimizi ortak bir ad altında, "âşık" adı altında toplamayı, birbirlerine göre farklı olan vasıflarına göre ise ikinci bir ad vermeyi teklif ediyorum.

DİPNOTLAR

(1) Uluslararası Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri (27-29 Ekim 1975 Konya). Ankara 1976, 238'den Halk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara 1977, 296
(2) Türk Halkbilim Araştırmaları Yıllığı 1978. Ankara, 1979, 68-71
(3) Köz, 1 (3), Şubat 1980, 12-14
(4) "Ozan", Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul, 1934, 273-292'den Edebiyat Araştırmaları, Ankara, 1966, 131-144; "Bahşı", İslâm Ansiklopedisi l'den Edebiyatı Araştırmaları 145-156; Türk Sazşairleri I, Ankara, 1962, 9-49'dan Edebiyat Araştırmaları, 165-193; Köprülü'nün Edebî ve Fikri Makalelerinden Seçmeler, İstanbul 1972, 154-155
(5) Türk Sazşairleri I, 18; Edebiyat Araştırmaları, 170-171; Seçmeler, 154-155.
(6) Süleyman Yağız, Yürü Bre Hızır Paşa, İstanbul, 1983, 169.
(7) Türk Halkbilim Yıllığı 1978, 71

[III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. I. Cilt Genel Konular. Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları 77, Ankara 1986, s. 247-251]
Ayrıca
[Kaynak: Türk Halkbiliminde ve Halk Edebiyatında Görüşler (Antoloji), Hayrettin İVGİN, Ankara 1996, Alaj Ofset, s.204]