Polonya Edebiyatı

Ortaçağ'da Polonya edebiyatı, latince olarak kaleme alınmış ilk yazılı belgelere (Gallus Anonymus'un, Wincenty Kadlubek'in ve Jan Dlugosz'un kronikleri) dayanıyordu. En eski örneği Bogurodzica (XIII. yy. sonu) olan Polonya dilinde yazılmış dinsel şiir, ilk düzyazı belgeler [Kazania Swietokrzyskie [Kutsal Haç Masalları, XIV. yy. başı]) gibi yavaş yavaş gelişti.


Hümanizm, Reform ve Rönesans ile düşünsel alanda canlanma görüldü. 1364'te kurulan ve 1400'de yenilenen Krakow Üniversitesi, iki yüzyıl süresince, Avrupa'nın tanınmış bir bilimsel etkinlik merkezi oldu. Eskiçağ'a ilişkin araştırmalar Sanoklu Grzegorz (1406'ya doğru-1477), Jan Ostrorog (1436-1501), Andrzej Krzycki (1482-1537), j. Dantyszek (1485-1548) ve K. Janicki (1516-1542 ya da 1543) gibi bir Latin hümanist ozan kuşağının ortaya çıkmasına neden oldu. Latincenin edebiyat alanındaki üstünlüğü, Protestanlığın elli yıl süresince yönetici sınıf arasında yayılmasıyla sona erdi. Öte yandan, soylular demokrasisinin siyasal yaşamında halk dilinin kullanımı kendini gösterdi. 1513'te ilk lehçe kitap olan, Lüblinli Biernat'nın (1465'e doğru-1529) Raj Duszy (Ruhlar Cenneti) adlı yapıtı basıldı. Calvinci Mikolaj Rej (1505-1569), 1543'te, çoğunlukla yergiye yönelik siyasal, toplumsal yazı ve şiirlerden meydana gelen ulusal bir edebiyat oluşturdu. Jan Kochanowski (1530-1584), lirik ve içli şiirlerden oluşan yapıtlarında, estetik güzellikle Hıristiyanlık düşüncesini kaynaştırdı. Polonya'nın "altın çağı"nı yaşadığı bu dönem, 1614'te Szymon Szymonowic'in (1558-1629), idillerine helenizmin özelliklerini kattığı sıralarda henüz sona ermemişti. Düzyazı, Lukasz Gornicki (1527-1603) ve P. Skarga (1536-1612) ile yetkinliğe ulaştı. Barok ve Karşı-Reform döneminde edebiyat, Polonya'nın tarihsel karışıklıklarıyla karşı karşıya kaldı; çok sayıda istilalar yüzünden, kahra­manlık düşüncesi canlandı. P. Kochanovvski (1566-1620) 1618'de. Tasso'un Geruselemme Liberatta' sının (Kurtarılmış Kudüs) ve Ariosto'nun Orlando furioso'sunun, (Öfkeli Orlando) olağanüstü bir çevirisini ozanlara örnek olarak sundu. Osmanlılarla yapılan savaşlar, Polonyalılara Doğu egzotizminin büyüleyici dekorunu tanıttı. Düzensiz bir aşırılıkla yayılan barok sanat döneminde, hiçbir edebiyat okulu oluşturulamadı ve önemli sayıda anonim metinler belirdi. Barok yapıtlarda genellikle gerçekçilik ağırlık kazandı: Sözgelimi, J.C. Pasek'in (1630'a doğru-1701'e doğru) Pamietniki'si (Anılar). Karşı-Reform'un dinsel hareketi, birçok yazara esin kaynağı oluşturdu. W. Potocki (1621-1696), destansı ve dinsel şiirde ön sırada yer aldı. XVIII. yy'ın ikinci yarısında, Polonya, tarihindeki kültür yenilenmelerinden birini yaşadı. Öğretim yeniden düzenlendi; yeni çıkan dergiler ilerici düşünceleri yaydılar. Akılcı, öğretici ve yurt sevgisine yönelik nitelikler taşıyan edebiyat, yalnızca Hugo Kollataj (1750-1812), Stanislavv Staszic (1755-1826) gibi siyasetle ilgili yazarlarla değil, aynı zamanda İgnacy Krasicki (1735-1801), A. Naruszewicz (1733-1796) gibi ozanlarla anlatım biçimine kavuştu.


XVIII. yy'ın sonunda, duygusalcılıkla yurtsever ve toplumsal radikalizmin etkileri ortaya çıktı. Bu da F. Karpinski (1741-1825), F.D. Kniaznin (1750'ye doğru-1807) ile temsil edildi. 1795-1822 yılları arasında önce bir önromantizm, ardından da, yerini romantizme bırakan sözde bir Varşova klasisizmi kendini gösterdi. Polonya şiiri, bu dönemde doruk noktasına ulaştı; bu arada birbirini izleyen tarihsel olgular romantizm akımına beklenmedik bir nitelik kazandırdı. Adam Mickiewicz (1798-1855) ülkede yurtsever görüşleri yaymayı amaçlayan gizli gençlik örgütlerinden birine girdi ve giderek bir simge haline geldi; başyapıtı tarihsel destan Pan Tadeusz (Bay Tadeusz) ile ününü tüm Avrupa'ya yaydı. Mickievvicz'in yanı sıra, ancak öldükten sonra üne kavuşan J. Slowacki, Polonya edebiyatına büyük katkıda bulundu; Z. Krasinski'yse düşünce alanında etkili oldu. Romantizm akımı, ayrıca Malczewski (1793-1826), S. Goszczynski (1801-1876) ve J.B. Zaleski'yle (1802-1886) temsil edildi. 1840'ta simgecilik akımının öncüsü sayılan C. Norwid (1821-1883) ilk şiirlerini yayımladı; bu döneme özgü başlıca yapıtlar göç sırasında oluşturuldu. Aynı dönemde komedi, Avrupa'ya özgü bir düzeye ulaştı; romansa J. İ. Kraszewski (1812-1887) tarafmdan geliştirildi. 1863'ten sonra pozitivizm çağı başladı; bu arada toplumsal değişiklikler birçok romancının gelişmesine yol açtı. Bunlardan en ünlüsü, tarih ve töre romanları yazan H. Sienkiewicz'tir (1846-1916). XIX. yy. sonlarında gerçekçi düzyazı, Fransız doğalcılığının etkisine girdi ve A. Dygasinski (1839-1902) ile tiyatro yapıtlarıyla tanınan G. Zapolska (1857-1921) tarafından temsil edildi. Lirik şiir alanmdaysa A. Asnyk (1838-1897), M. Konopnicka (1842-1910) adlarını duyurdular. 1890-1910 yılları arasında, S. Przybyszewski (1868-1927), J. Kasprowicz (1860-1926), Miriam (1861-1944), K. Tetmajer Przervva (1865-1940), L. Staff'ın (1878-1957) başlattığı "Genç Polonya" hareketi, ince ve gelişmiş bir sanatın doğmasına yol açtı. İki dünya savaşı arasında, Skamander dergisinin çevresinde toplanan genç ozanlar yeni bir şiir okulu yarattılar ve ölçülü bir gelenekçiliğe yöneldiler. Bunlar arasında J. Tuwim (1894-1953), K. Wierzynski (1894-1969), A. Slonimski (1895-1976), J. Lechon (1899-1956), vb. sayılabilir.

Öte yandan, B. Jasienski (1901-1939). A. Wat (1900-1967), J. Czyzevvski (1885-1945) ve A. Stern (1899-1968) fütürizm anlayışına yöneldiler. Öncü şiir akımıysa özellikle J. Przybos (doğ. 1901), J. Czechovvicz (1903-1939) ve A. Wazyk (doğ. 1905) tarafından temsil edildi. W. Broniewski'yse (1897-1962) marxçı eğilimli şiirleriyle tanındı. C. Milosz (doğ. 1911), M. Jastrun (doğ. 1903), T. Rozewicz (doğ. 1921), K. İ. Galczynski (1905-1953) "karanlık" ve "kapalı" şiirler yazdılar. Bu arada gerçekçi yazarlar olan W. Sieroszewski (1858-1945), j. Weyssenhoff (1860-1932), A. Strug (1871-1937), W. Berent(1873-1940), J. Kaden-Bandrowski (1885-1944), Z. Nalkowska (1884-1954), M. Dabrowska (1889-1965), J. İwaszkiewicz (1894-1980) gibi romancılarla, denemeci J. Parandowski (1895-1978), eleştirmenler T. Zelenski (1874-1941) ve K. İrzykowski (1873-1944), oyun yazarları K.H. Rostworowski (1877-1938) ve J. Szaniawski (1886-1970) ünlerinin doruğuna ulaştılar. Roman ve tiyatro alanındaki öncü akım,S.İ.Witkiewicz(1885-l939) Bialoszewski (doğ. 1922} tarafından temsil edildiği görüldü. Öte yandan, 1970 yıllarında şiir alanında oluşan "yeni dalga" akımına bağlı ozanlar özellikle dilsel araştırmalarla dikkati çektiler: S. Baranczak (doğ. 1946); R. Krynicki (doğ. 1943); A. Zagajewski (doğ. 1945). Edebiyat eleştirisi ve deneme de, son yıllarda K. Wyka (doğ. 1910), A. Sandauer (doğ. 1913), Cz. Milosz, W. Gombrovvicz, A. Wat, L. Kolakowski (doğ. 1927), J. Blonski(doğ. 1931), G. Herling-Grudzinski (doğ. 1919), A. Kijowski (doğ. 1928), vb. tarafından etkin bir biçimde sürdürüldü.