Romantizmin zirvesi (Peyami Safa)

Mehmed Niyazi

Seçim hay huyu arasında Peyami Safa'nın ölüm yıldönümü gelip geçti. İki kitabının bir yayınevi tarafından basılmasını kadirşinaslık (!) telakki eden yazarlar bile onu hatırlamadılar. Bugünkü tabirle 'köşe yazısı' denince akla Peyami Safa gelirdi; onunkilerde bir tat, bir bütünlük, telmihler, çağrışımlar gizliydi. Şimdilerde kaleme alınanlar daha ziyade fikir yazılarıdır. 'Türk İnkılabına Bakışlar', 'Doğu Batı Sentezi' gibi eserleri bulunmasına, 'Türk Düşüncesi' dergisini çıkarmasına rağmen Peyami Safa'nın en önemli özelliği romancılığıydı.
Edebiyatın diğer türleriyle mukayese edince, romanın kültüre daha açık olduğunu, adeta onunla yoğrulduğunu tespit ederiz. Bir de buna yazarın hayat çizgisini ilave etmek gerekir. Bu açıdan bakınca Peyami Safa'nın acı kaderi, belki de onun için çok ciddi bir talih olmuştur: "Benim şuurum bir facia atmosferi içinde doğdu. Ben iki yaşında iken babam ve kardeşim Sivas'ta on ay içinde öldü. Böyle kısa fasılayla hem kocasını hem çocuğunu kaybeden bir kadının hıçkırıkları arasında kendimi bulmaya başladım. Belki bütün kitaplarımı dolduran 'bir facia beklemek vehmi' ve yaklaşan her ayak sesinden bir tehlike sezmek korkusu böyle bir başlangıcın neticesidir."

Bu satırlar onun sanat hayatının özetidir; korkular, vehimler yaşantısının bir parçası haline gelmiş. Bir de dokuz yaşında geçimini kazanma mecburiyetine, çocuk denecek yaşta yakalandığı hastalığı ilave edersek, nasıl çileli bir insanla karşı karşıya olduğumuzu idrak ederiz. Bütün bu durumlar, öldürmeyen darbelerin bir insanı nasıl kuvvetlendirdiğini bizlere göstermektedir. Gen'in ne olduğunu, insan üzerinde ne kadar etkili bulunduğunu şahsen ben bilmiyorum. Ama mutlaka insan hayatında etkilidir ki atalarımız 'Armut dibine düşer' demişler. Bazı kitaplarda Akşemsettin Hazretleri'nin sulbünden geldiği yer almaktadır. Babası, Muallim Naci'nin 'Şair-i Maderzat' (Anadan doğma şair) dediği İsmail Safa, dedesi ise Trabzonlu şair Mehmed Behçet Bey'dir. Şair Ahmet Vefa ile mütercim Ali Kami Akyüz, Peyami Safa'nın amcalarıdır.

Romandaki en büyük özelliği, sübjektifliğe düşmeden, derinliğine psikolojik tahlillerde bulunabilmesidir. Edebiyatımızdaki bu yolu o açtı; ne yazık ki şimdiye dek bayrağını bir burç ileriye taşıyabilen çıkmadı. Yaşadığı dönemde milletçe uğradığımız facialar birbirinden feci iken, romanlarının mihrakına olayları değil, insanı oturtabilmesi çok önemlidir. Ferdin iç macerası diye ifade edilen ruh tahlilleri üzerinde dikkatini yoğunlaştırdı. Şuur ve şuur altını gözden kaçırmadı. İnanmakla inkarın, sevmekle nefretin, sadakatle ihanetin arasında bocalayan insan ruhunun tercihlerini, şüphelerini, tereddütlerini başarılı bir şekilde tahlil etti.

Beş duyu ile idrak edilenin ötesindeki hayata dair seziş ve ürperişler onun meselesi idi. Kader karşısında insanın yalnızlığını, vurdumduymaz cemiyetin acıları nasıl derinleştirdiğini ne güzel anlatmış. Roman sanatımız hemen hemen onun bıraktığı yerde durmaktadır; halbuki roman, kültürün en önemli unsurudur. Bu kulvarda mesafe almak isteyen gençlerimiz mutlaka Peyami Safa'yı tanımak zorundadırlar; bu da yazdıklarını döne döne okumakla mümkündür.


Zaman, 09 Temmuz 2007