Ruhsatî ve Saz


Ahmet ÖZDEMİR
******************

Saz çalabilmek âşıkların önemli niteliklerinden biridir. Âşık saz çalmayı genellikle ustasından öğrenir. Âşık, deyişi belleğinde hazırlamak ve sözlerini melodilerle süslemek amacıyla sazını bir araç olarak kullanır. Âşıklıkta öncelikli olarak duygu güzelliği gereklidir. Ses ve sazın güzel olması ikinci plandadır.

Kimi âşıklar, topluluk önünde saz çalıp doğaçlama şiir söyleme yeteneğiyle övünürler. Ama yukarıda belirttiğimiz gibi, kimilerinin sazı ve doğaçlaması "irticalen söyleyişi" yoktur. Kimileri de saz çalmayı günah sayan çevrelerin içinde vücut bulmuştur. Ama gelenekten yetişen ancak bir beceri olarak iyi saz çalamayan âşıklar, yanlarında "sofu" adı verilen saz çalan kimseleri bulundurmuşlardır.

Ruhsatî'nin vücut bulduğu topraklarda üç bölge vardır. Yıldızeli, Şarkışla, Gemerek, Akdağmadeni, Sarıoğlan ilçeleri arasında kalan bölgeye Emlek yöresi denilir. Divriği'nin batısında kalıp günümüzde 13 köyü kapsamına alan yöreye Çamşıhı denilir. Diğer yöre "Elbeyi" Türkmenlerinin yerleşim alanı olan Elbeyli yöresidir. Bu yöre, bugünkü Sivas il merkezi, Yıldizeli, Şarkışla, Altınyayla ve Kangal ilçeleri arasındadır. Ulaş ilçesi de bu alanın içindedir. Günümüzde bu bölgede kırk iki İlbeyli köyü bulunmaktadır.

İlbeyli gelenek ve görenekleri bu kırk iki köyle sınırlı kalmıyor, Kangal ve Altınyayla ilçelerinde de etkili oluyordu. Emlek ve Çamşıhı yöresi âşıkları alevi Bektaşî geleneği içinde yetişmişlerdir. Saz çalmak, hayatlarının ve sanatlarının bir parçasıdır. Ruhsatî'nin yetiştiği İlbeyli yöresinde saz çalınmazdı. 1975 yılında bu yörenin Güney ve Çongar köyünde yaptığım Halk hikayeleri derlemelerim sırasında köyün çobanı olan yaşlı aşığı Hasan Kalputçu saz çalmak yerine elindeki değnekle saz çalma taklidi yapıyordu.
Her ne kadar Ruhsatî bir şiirinde:

"Ruhsatî köylerde dolaştım gezdim
Nice güzellerin methini yazdım
Gayri bu sevdanın ipini çözdüm
Astım bir köşeye sazı kaç gündür"

Diyorsa da Ruhsatî'nin saz çalmadığını sanıyoruz. Çünkü ömrünün büyük bölümüne geçirdiği yöre, saza sempati ile bakılan yerlerden değildir. Kaldı ki Ruhsatî, zamaneyi eleştiren bir destanında, saz çalanları hoş karşılamadığını şu şekilde anlatmıştır:

"Ezanlar okunur olmaz cemaat
Cihânı kapladı büsbütün bidat
Çalgıcı gelirse ederler rağbet
Saz ile santura itibar şimdi"

Ruhsatî ile ilgili kapsamlı araştırmalar yapan ve değerli bir eser yayınlayan Sivaslı bilim adamı Doğan Kaya bu konuda şöyle demektedir:

"Ruhsatî, irticali olan fakat saz çalmayan bir aşıktır. Hakkında yazılmış kitaplarda ve makalelerde onun saz çaldığı ifade edilmiştir. Söz gelişi Vehbi Cem Aşkun kitabına 'Büyük Halk ve Saz Şairi Ruhsatî' adını vermiştir. Ruhsatî'nin saz çaldığını söyleyenler sağlıklı bir araştırma yapmamışlardır. Halbuki Ruhsatî, saz çalmadığını açıkça dile getirmiştir." (Doğan Kaya, Sivas'ta Âşıklık Geleneği ve Âşık Ruhsatî, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları 1994, Sivas s 123.)

Ruhsatî sanırız gençlik yıllarında saz çalamadığına üzülmüş bir noksanlık olarak görmüştür. Bir şiirinde şöyle diyor:

"Ne müşküldür karlı dağı devirmek
Yönün sevdiğine doğru çevirmek
Âşıka şâyeste türkü çağırmak
Onun da tadı yok saz olmayınca"

Ancak bütünüyle tarikata bağlandıktan ve şiirlerinde ağırlıklı olarak dini konulara işlemeye başladıktan sonra böyle bir noksanlık ve üzüntü duyduğunu sanmıyorum. Aşağıya aldığım dörtlüğünde sazı sevmenin cahillik olduğunu vurguluyor:

"Cahiller şöhreti sazı seviyor
Hilâl kaş sürmeli gözü seviyor
Ruhsatî bunaldı yazı seviyor
Şükür Yaradan'a yine yaz geldi"