Ruhsatî ve saz

Ahmet ÖZDEMİR
***************

Saz çalabilmek âşıkların önemli niteliklerinden biridir. Âşık saz çalmayı genellikle ustasından öğrenir. Âşık, deyişi belleğinde hazırlamak ve sözlerini melodilerle süslemek amacıyla sazını bir araç olarak kullanır. Aşıklıkta öncelikli olarak duygu güzelliği gereklidir. Ses ve sazın güzel olması ikinci plandadır.
Kimi âşıklar, topluluk önünde saz çalıp doğaçlama şiir söyleme yeteneğiyle övünürler. Ama yukarıda belirttiğimiz gibi, kimilerinin sazı ve doğaçlaması "irticalen söyleyişi" yoktur. Kimileri de saz çalmayı günah sayan çevrelerin içinde vücut bulmuştur. Ama gelenekten yetişen ancak bir beceri olarak iyi saz çalamayan âşıklar, yanlarında "sofu" adı verilen saz çalan kimseleri bulundurmuşlardır.
19. Yüzyılın önemli halk şairlerinden Ruhsatî'nin vücut bulduğu topraklarda üç bölge vardır. Yıldızeli, Şarkışla, Gemerek, Akdağmadeni, Sarıoğlan ilçeleri arasında kalan bölgeye Emlek yöresi denilir. Divriği'nin batısında kalıp günümüzde 13 köyü kapsamına alan yöreye Çamşıhı denilir. Diğer yöre "Elbeyi" Türkmenlerinin yerleşim alanı olan Elbeyli yöresidir. Bu yöre, bugünkü Sivas il merkezi, Yıldizeli, Şarkışla, Altınyayla ve Kangal ilçeleri arasındadır. Ulaş ilçesi de bu alanın içindedir. Günümüzde bu bölgede kırk iki İlbeyli köyü bulunmaktadır.
İlbeyli gelenek ve görenekleri bu kırk iki köyle sınırlı kalmıyor, Kangal ve Altınyayla ilçelerinde de etkili oluyordu. Emlek ve Çamşıhı yöresi âşıkları alevi Bektaşî geleneği içinde yetişmişlerdir. Saz çalmak, hayatlarının ve sanatlarının bir parçasıdır. Ruhsatî'nin yetiştiği İlbeyli yöresinde saz çalınmazdı. 1975 yılında bu yörenin Güney ve Çongar köyünde yaptığım Halk hikayeleri derlemelerim sırasında köyün çobanı olan yaşlı aşığı Hasan Kalputçu saz çalmak yerine elindeki değnekle saz çalma taklidi yapıyordu.
Her ne kadar Ruhsatî bir şiirinde:

"Ruhsatî köylerde dolaştım gezdim / Nice güzellerin methini yazdım / Gayri bu sevdanın ipini çözdüm / Astım bir köşeye sazı kaç gündür" diyorsa da Ruhsatî'nin saz çalmadığını sanıyoruz. Çünkü ömrünün büyük bölümüne geçirdiği yöre, saza sempati ile bakılan yerlerden değildir. Kaldı ki Ruhsatî, zamaneyi eleştiren bir destanında, saz çalanları hoş karşılamadığını şu şekilde anlatmıştır:

"Ezanlar okunur olmaz cemaat / Cihânı kapladı büsbütün bidat / Çalgıcı gelirse ederler rağbet / Saz ile santura itibar şimdi"

Ruhsatî, doğaçlama şiir söyleyebilen, ama saz çalmayan bir aşıktır. Hakkında yazılmış kitaplarda ve makalelerde onun saz çaldığı ifade edilmiştir. Söz gelişi Vehbi Cem Aşkun kitabına 'Büyük Halk ve Saz Şairi Ruhsatî' adını vermiştir. Her ne kadar Ruhsatî'yi bir alevi-bektaşi şairi olan Deli Derviş Feryadî şiir söylemeye teşvik etse de, o bir suni köyünde yaşamıştır. Kaldı ki saz çalmadığını açıkça dile getirmiştir.
Ruhsatî sanırız gençlik yıllarında saz çalamadığına üzülmüş bir noksanlık olarak görmüştür. Bir şiirinde şöyle diyor:

"Ne müşküldür karlı dağı devirmek / Yönün sevdiğine doğru çevirmek / Âşıka şâyeste türkü çağırmak / Onun da tadı yok saz olmayınca"
Ancak bütünüyle Nakşibendi tarikata bağlandıktan sonra, şiirlerinde ağırlıklı olarak dini konuları işlemiştir. Bu haliyle sez çalamadığından noksanlık ve üzüntü duyduğunu sanmıyorum. Aşağıya aldığım dörtlüğünde sazı sevmenin cahillik olduğunu vurguluyor. Bölgede henüz olgunluk yaşına ulaşmamış, hayatı toz pembe gören gençlere cahil derler. Kışın uzun sürdüğü ve eve kapanılan yerlerde gençlerin sazla sözle, kaşla gözle zaman geçirmesinden doğal bir şey olmasa gerek. Belli ki Ruhsatî o evreleri geçirmiştir:

"Cahiller şöhreti sazı seviyor
Hilâl kaş sürmeli gözü seviyor
Ruhsatî bunaldı yazı seviyor
Şükür Yaradan'a yine yaz geldi"