ŞEYTAN BUNUN NERESİNDE?
ŞİİRİ VE ÂŞIK DERTLİ-ERZURUMLU EMRAH KARIŞIKLIĞI

Nail TAN


Türk Âşık Edebiyatında, saz şairlerinin/âşıkların en çok kullandığı çalgı bağlama/saz üzerine Pîr Sultan Abdal, Âşık Garip, Dertli, Âşık Veysel, Zileli Kul Aşur, Zileli Âşık Hasgül ve Sivaslı Âşık Bülent’in güzel şiirleri vardır. Ancak, içlerinden Pîr Sultan Abdal, Âşık Veysel ve Dertli’nin şiirleri ünlüdür.
Bolulu Alevî-Bektaşî halk şairi Dertli (1772-1845), ömrünün son yıllarını Bolu ve Ankara çevresinde geçirir. Beypazarı Kadısından; “Görünme gözümüze bre Kızılbaş!” hakaretini görür. Yine aynı kadının bağlama çalmaması için; “Saz çalmak haramdır. Onda şeytan vardır. Çalmasın, kırıp atsın!” yollu haber göndermesi üzerine âşık edebiyatımızın en seçkin hiciv örneklerinden bir şiir söyler. Sünnî inancına göre yanlış olarak; saz çalmak günahtır. Çalgılara şeytan gizlenmiştir. Bu sebeple; saz şiiri daha çok Alevî-Bektaşî şairlerce geliştirilmiş, türkülerin çoğu bu çevrede doğmuştur. Mevlevîler de tekkeye, müziği-raksı sokarak Müslümanlığı doğru yorumlayan tarikat anlayışını sergilemişlerdir. Dertli’nin bağlama şiiri şöyledir:

Telli sazdır bunun adı
Ne Âyet dinler, ne kadı
Bunu çalan anlar kendi
Şeytan bunun neresinde?

Abdest alsan aldın demez
Namaz kılsan kıldın demez
Müftü (kadı) gibi haram yemez
Şeytan bunun neresinde?

Ardıç ağacından kolu
Venedik’ten gelir teli
Be Allah’ın sersem kulu
Şeytan bunun neresinde?

İçinde mi, dışında mı?
Burgusunun başında mı?
Göğsünün nakışında mı?
Şeytan bunun neresinde?

Dut ağacından teknesi
Kirişten bağlı perdesi
Be hey insanın teresi
Şeytan bunun neresinde?

Dertli gibi sarıksızdır
Ayağı da çarıksızdır
Boynuzu yok kuyruksuzdur
Şeytan bunun neresinde?

Altı dörtlükten oluşan bu şiirin bir başka çeşitlemesi ve sözde geniş şekli mezarı Tokat’ın Niksar ilçesinde bulunan Tokatlı Nuri’nin ustası Erzurumlu Emrah (1776-1861)’a mal edilmiştir. Söz konusu şu şiir, Tokat ve Niğde halk şairleri üzerine araştırmalar yapan Necati Turgut Göksel’in kitabındadır :


1
Aşkın nârına dalmışam
Dersimi pîrden almışam
Mürşid-i kâmil görmüşem
Şeytan bunun neresinde?

2
Halep’ten gelmiştir alı
Öter bülbül gibi dili
Yemen’den alınır teli
Şeytan bunun neresinde?

3
Tarikatte bende oldum
Hakikat yolunda kaldım
Tâliplere bir bir sordum
Şeytan bunun neresinde?

4
Er isen yolunu göster
Er olanda nişan ister
Gizlenme kendini göster
Şeytan bunun neresinde?

5
Müftü gibi yalan demez
Hâkim (kadı) gibi haram yemez
Söyler teli dolan bilmez
Şeytan bunun neresinde?

6
Âli urbandır neslimiz
Tarikat yolu bendimiz
Mürşid-i kâmil kendimiz
Şeytan bunun neresinde?

7
Telli sazdır bunun adı
Ne şeyh bilir, ne de kadı
Bunu çalan anlar kendi
Şeytan bunun neresinde?

8
İçinde mi, dışında mı?
Göğsünün nakışında mı?
Burgusunun başında mı?
Şeytan bunun neresinde?

9
Abdest alsan aldın demez
Namaz kılsan kıldın demez
Kadı gibi haram yemez
Şeytan bunun neresinde?

10
Dut ağacından gövdesi
Kirişten yağlı perdesi
Be hey insanın teresi
Şeytan bunun neresinde?

11
Venedik’ten gelir teli
Ardıç ağacından kolu
Hey Allah’ın şaşkın kulu
Şeytan bunun neresinde?

12
Dertli gibi sarıksızdır
Ayağı da çarıksızdır
Boynuzu yok kuyruksuzdur
Şeytan bunun neresinde?

13
Tarikat yolu bend oldu
Serde sırrım pinhan oldu
Söyleyen bu Emrah oldu
Şeytan bunun neresinde?

Emrah’a mal edilen şiirin, dikkatle okunduğunda iki ayrı şiirden meydana geldiği kolaylıkla anlaşılır. 7-12 numaralı dörtlükler Âşık Dertli’ye aittir ve 12. dörtlükte “Dertli” mahlası da tapşırılmaktadır. Sayın Göksel, bu mahlasa dikkat etmemiştir. Şiirde bazı dörtlük ve mısra sırası değişmeleriyle ezber eksikliğinden kaynaklanan bazı kelime değişiklikleri (Âyet-şeyh, teknesi-gövdesi, bağlı-yağlı, müftü-kadı, sersem-şaşkın gibi) normaldir. 1-6 ve 13. dörtlükler ise bir başka şiirdir. Erzurumlu Emrah, çağdaşı ve tanıdığı şair Dertlî’nin şiirine nazire (benzek) yazmış olmalıdır. Şiirin dili ve Nakşibendi havası da Emrah’a uymaktadır. Bu yanlışlığı düzeltmiş olmaktan dolayı mutluyuz.

[Kümbet Altında; S. 1-3 / 2008, s. 11-12.]

Dipnotlar:
---------------------------------------------
Kutlu, Şemsettin; Şair Dertli, İstanbul 1979, C. II, s. 246-247.
Okay, Haşim Nezihi; Âşık Dertli Divanı, İstanbul 1960, s. 17-18.
Göksel, Necati Turgut; Âşık Emrah, Niğde 1968, s. 220-221.

iki ayrı şir olduğu son şiirin içeriğinde belli zaten. saygılar

İnsan isterse, kendi karanlığını da aydınlığını da kendi yaratır. Akıl ve gönül penceresinden bakabilen insan, şeytanın nerde olduğunu/olabileceğini muhakkak ki görür! Şeytan, insanın kendi özünde, nefsinde, başka yerde değil! Bir ağaç parçasını şeytanla eş tutan zihniyet, insanın kendi karanlığı değil de nedir? Böyle bir anlayışı hicvederek yazılan dörtlükler de yine aynı insanın aydınlığıdır. Yaşamın gerçekliğidir bu durum. Her karanlık kendi aydınlığını doğurur. her aydınlığın da muhakkak bir karanlığı olabildiği gibi...
Öğrencilik dönemlerimde severek okuduğum ve kendimce yorumlamalarla kendi içimde çoğalttığım bir konuyu burada paylaşmanızdan mutluyum hocam. Teşekkürler...