HALK EDEBİYATINDA AZRAİL MOTİFİ

Tahir KUTSİ MAKAL
*************************

Üstad Tahir Kutsi MAKAL, bu bildirisini 7-9 Mayıs 1985 tarihinde Eskişehir’ de yapılan Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri’ nde sunmuştur.

“Azrail; Cebrail, Mikail ve İsrafil ile birlikte dört büyük melekten biridir. Kutsal kitaplar, Tanrı’nın bu dört meleğe önemli görevler yüklediğini kaydeder. Cebrail, Allah’ın buyruklarını Peygambere ulaştırandır. Mikail, kurtuluş ve bereket meleğidir. İsrafil, öttüreceği “sur” ile kıyamet gününü insanlara haber verecek olandır. Azrail ise, canlıların canını almakla görevlendirilmiştir. Kuran’da, Azrail’in adı, “Melek’ül mevt - ölüm meleği” olarak geçmektedir. “Secde” suresinin II. âyeti şöyledir: ”…Sizin canınızı almaya vekil kılınan ölüm meleği canınızı alacak, sonra Rabbinize döndürüleceksiniz…”. Tanrı’nın meleklerine inanmayı Müslüman olmak için şart koşmuş bulunan Kuran’ın “Nazıât” suresinin birinci âyeti.. Azrail’in adını anmadan niteliğini tanımlar: “Canları sertlikle alanlar hakkı için..” Hem ölüm korkusu, hem de canın sertlikle alınması düşüncesi, kişileri Azrâil’ e karşı soğuk tutmuştur. Halkımız olabildiğince Azrail adını anmaktan geri durmuştur. Bu yüzden, atasözü ve deyimlerde Azrail adına pek rastlanmaz. Halk, “her nefsin ölümü tadacağı” bilincindedir; ölüm anını “ecel” olarak değerlendirir ve “Ecel geldi cihane - Baş ağrısı bahane” der. Kimi yerde Azrail’in adı anılmaz “can alıcı” denilerek tanımlamaya gidilir. Deliktaşlı Ruhsatı’nın oğlu Minhancı şöyle söyler:

“Can alıcısı da yanına gele
Bütün kazancını elinden ala
Sen ölesin yavruların sağ kala
İntizar bilmem ki diyem ağ gelin..”

Halk düşüncesi, melek olduğu için Azrail’i sempatik görme eğilimindedir. Bazı söylentilerde Azrail’in canı “sertlikle” almadığı belirtilir. Azrail’in ölene cennet elması gösterdiği söylenir. Özellikle Azrail’in çocuklara bir elma göstererek canlarını acıtmadan aldığına inanılır. Ölüme giderken gülümseyenlere ise, ruh teslim ederken Azrail’in cennetten bir köşe gösterdiği inancı yaygındır. Fakat ne de olsa Azrail, can alıcıdır, dünyadan ayırıcıdır. Oysa can tatlıdır. Bunun için Azrail’in yapısını tasarlarken halk, elinde tırpan taşıyan bir “biçici”yi düşünür. Yunus Emre, özellikle genç ölümlerin acısını yaşarken “gök ekini biçmiş gibi” benzetmesiyle Azrail’in halk tasarımındaki eli oraklı, tırpanlı biçimini vurgular. Aşık Paşa ise konuya daha bir açık yaklaşır:

“Sinlere varkim bilesin bu halayık neydiğin
Sanasın kim, bir ekindir Azrail biçmiş gibi..”

Türk folkloru ve halk edebiyatında ölüm düşüncesine bağlı olarak Azrail sıkça yer almıştır. “Yenice Yolları” türküsünde ölüm meleğinin adı bellidir.

“Kırmızı gül olsan hâr olamazsın
Azrail olsan can alamazsın
Dünyayı kalbura koysan ellesen
Sen de benim gibi yâr bulamazsın..”

Halk düşüncesine göre “Ölüm hak, miras helal”dir. Yani ölümden Azrail’in tırpanından kaçış yoktur. Pir Sultan Abdal söyler:

“Kurtulmazsın Azrail’in elinden
Bir gün olur çıkarılar evinden
Allah’ın ismini koyma dilinden
Dünya kadar pulun olsa ne fayda.”

Karacaoğlan Azrail’i değişik açıdan getirir mısralarına;

“Gözüm kaldı şu kaplanın postunda
Azrail de can almanın kastında
Döne döne teneşirin üstünde
Yunmayınca gönül yârdan ayrılmaz.”

Karacaoğlan, “Gelme ecel gelme üç gün ara ver” türküsünün yaşama sevinci veren melodisi’ne bağlıdır. Fakat “ölümün hak” olduğu düşüncesi beynini burgu örneği delmektedir. İşte söyleyişi kıvrak, şen - şakrak, yaşama sevinci dolu Karacaoğlan’ın ölüm meleği karşısındaki çaresizliği:

“Üryan geldim yine üryan giderim
Ölmemeğe elde fermanım mı var?
Azrail gelmiş de can talep eyler
Benim can vermeye dermanım mı var?

Yunus Emre, Ölüm Meleği Azrail’e sevgi, saygı ve tevekkülle yaklaşır. Bu meleğin her canlı’ya yaklaşacağı’na inanmaktadır. Yunus:

“Ölüm haberi gelmeden, ecel yakamuz almadan
Azrail hamle kılmadan, gel dosta gidelim gönül..”

Halk edebiyatının en güzel anonim örneklerini içeren manilerimizde de Azrail adı korkuyla geçer. Daha çok “can- alıcı”dır Azrail’in adı. İşte bir Kerkük hoyratı ve “Ölüm Meleği” karşısında, olağan son karşısında insanoğlu’nun çaresizliği:

“Ne çaram var
Ne sağalmaz yaram var
Can alan canım alı
Can vermem, ne çaram var?

Yapıldı kayesiz hamam
Yıkanmam ne çaram var?
Biçildi yakasız göyneg
Giymesem ne çaram var?

Geldi bir boyunsuz at
Binmesem ne çaram var?
Yapıldı diregsiz dam
Yatmasam ne çaram var?

Kuruldu Hak Divanı
Elim boş, yüzüm kara
Getmesem ne çaram var..?

Azrail, Deli Dumrul’a da can istemeye varmıştır. Deli Dumrul’un da yoktur can vermeye dermanı! .. Azrail, beniz sarartıcıdır, kan hırlatıcı, can alıcıdır. Al kanatlıdır Azrail ve gökyüzünden uçarak gelir. Onunla savaşmak, çekişmek, kişileri öldürmesine son vermek isteyen zorlu Deli Dumrul, kara kılıcını sıyırıp Azrail’e saldırınca Azrail güvercin olup uçarak gider. Doğanıyla ardına düşer Deli Dumrul… Birkaç güvercin yakaladıktan sonra evine dönerken yeniden al kanatlı Azrail görünür gözüne… Varıp Deli Dumrul’u atının üstünden yere vurur. “Ağ göğsünün üzerine” basıp oturur. Deli Dumrul için kaçış yoktur, yakarır:

“Mere Azrail aman!
Tanrı’nın birliğine yoktur güman
Men seni böyle bilmezidim
Uğrulayın can aldın duymazıdım
Dökmesi büyük bizim dağlarımız olur
Ol dağlarımızda bağlarımız olur
Ol bağların kara salkımları, üzümü olur
Ol üzümü sıkarlar al şarabı olur
Ol şaraptan içen esrük olur
Şaraplıyıdum, duymadım
Ne söylediğim bilmedim
Yiğitliğe doymadım
Canım alma Azrail, medet! ..”

Can yerine can bularak ölümden bir süre kurtulabilen Deli Dumrul’un halk gönlündeki atası Dede Korkut’da kaçamamıştır Azrail’den... Kırgız ve Kazak Türkleri arasında anlatılan, Azerbaycan ve Anadolu’ya da yayılan söylenceye göre Dede Korkut’un “boy boylaması, soy soylaması” ve hastalara karşılıksız yardımları, Allah katında makbule geçmiştir. Korkut uykuda iken Tanrı ona, “Sen ölümünü kendin istemedikçe ölmeyeceksin” demiştir. O zamandan başlayarak uzun yıllar yaşayan Korkut Ata, bir gün ovaya kaçan boğayı yakalamak üzere kovalarken yorulmuş, dinlenmek üzere oturduğunda kendi kendine “Eğer ölmezsem ona yetişirim ve yakalarım” demiştir. Menkıbeye göre böyle derdemez. küçük boğa ona gelmiştir amma Dede Korkut, bilmeden ne büyük hata ettiğini anlamıştır. Bu kere ölümden kurtulmak için bir “Nor”a (erkek deve, buğra) binerek dünyanın bir ucuna gitmiştir. Burada mezar kazıcılarına “Bu mezar kimin? ”
Dediğinde “Korkut”un karşılığını alınca dünyanın öteki ucuna kaçmıştır. Orda da mezarcıların kendisi için mezar kazdıklarını görünce çadırına dönmüştür. Ülkesine dönünce dünyanın dört yanını binerek gezdiği nor’unu kesmiş derisinden torba dikmiş, içine kopuzunu koymuştur. Seccadesinin üzerine oturarak ırmakta yaşamaya başlamıştır. Dede Korkut’un duasıyla seccade batmamış, ırmağın ortasına kadar kendini sürüklemiştir. “Ölüm nereden gelirse gelsin görürüm” düşüncesindeki Dede Korkut’a Azrail, daha önce “mezar kazan insan” şeklinde görünürken bu sefer “Kayrak Yılan” kılığında gelmiş ve sokarak hastalanmasına, ölümüne yol açmıştır.
Bu duruma göre ölüm meleğinin görevine saygı duyalım ve Azrail’e elma uzatılan çocuklar gibi gülümseyelim…”

Kaynak:
**********
-Orhan Şaik Gökyay- Dedem Korkut’un Kitabı. s.75/172
-Organ Hançerlioğlu, İslam İnançları Sözlüğü, s.30
-Dr. İlhan Başgöz- T.Halk Edebiyatı Antolojisi
-Tahir Kutsi- Karacaoğlan
-İbrahim Aslanoğlu- Pir Sultan Abdallar
-Prof. Faruk Kadri Timurtaş.-Yunus Emre
-M. Aziz Bolel-. Yunus Emre- Hayati Dönemi
-Ata Terzibaşı- Kerkük Hoyratları ve Manileri.

***