"Tema”, bir eserin ana motifidir. Esere hâkim oları ve okura duyurulmak istenen temel düşünce, duygu ya da özdür.

♦ Grekçeden gelen ve aslında bir müzik terimi olan “tema” (theme) yerine “tem” ya da “izlek” sözcüğünü kullananlar da vardır.

♦ Tema ile konu karıştırılmamalıdır. Konu, metinde somutlaşan temadır. Tema, işlenmeden önce vardır; konu ise temanın işlenmesi sırasında doğar ya da belirlenir. Konu somut; tema ise soyut, içe yönelik niteliktedir. Tema genel, konu özeldir. Örneğin aşkın önemi tema; Türk insanının aşka verdiği önem konudur. Dostluk tema; dostluğu geliştirmek için yapılması gerekenler konudur.

♦ Söz gelimi Kiralık Konak romanında Seniha ve Cemil’in aile büyükleriyle sorunlar yaşaması, konu; bu somut olay içinde işlenen soyut ve genel bir kavram olan “kuşak çatışması” ise temadır. Bereketli Topraklar Üzerinde romanında üç arkadaşın çalışmak üzere köylerinden kalkıp Adana’ya gelmeleri, konu;’“köyden kente göç” olgusu ise temadır. Kurtuluş Savaşı yıllarında bir subayın cephede yaşadıkları, konudur; “vatanseverlik” duygusu ise temadır. Orhan Kemal‘in Murtaza adlı romanında konu, “Bekçi Murtaza’nın geçim zorluğu içindeki yaşamı”dır; tema ise “göreve bağlılık” düşüncesidir.

♦ Şair, temayı bir kelime, bir mısra ya da mısralarda açıkça belirtmiş olabildiği gibi, şiirin bütününde kapalı olarak da işlemiş olabilir. Şiirde temayı belirlemek için anahtar kelimelerden ve motiflerden yararlanılabilir. Anahtar kelime, şairin dünya görüşünü, edebî kişiliğini, bakış açısını yansıtan kelimelerdir. Örneğin, Ahmet Haşim‘in şiirlerinde “akşam”, Ahmet Hamdi Tanpınar‘ın şiirlerinde “rüya”, Cahit Sıtkı‘nın şiirlerinde “ölüm”, Yahya Kemal‘in şiirlerinde “deniz” anahtar kelimeler sayılabilir. Şiirde geçen anahtar kelimelerin tespiti, temanın belirlenmesi için bir fikir verebilir. Tema için diğer bir ipucu olan “motif“ ise edebî eserlerde sık sık yinelenen ve temayı vurgulayan bir öğedir. Örneğin “Kaldırımlar” şirinde “kaldırımlar ” kelimesi bir motiftir.

Şiirde tema, şiirin bütününe yayılan, şiirin bütün öğelerini etrafında toplayan temel iletidir. Şirin yapısı ile teması bir bütün oluşturur. Yapıyı oluşturan birimleri birbirine bağlayan temel öge, bu birimlerin ortak paydası temadır. Bir sanat yapıtındaki içeriğin tematik düzeyini çözümlemeye geçmeden önce, daha en başından, “tema” kategorisi ile “konu” kategorisi arasındaki ayrımı burada vurgulamak istiyoruz. Çünkü konu, romanda, oyunda, resimde ya da filmde canlandırılan somut olaydır. Gorki‘nin de belirtmiş olduğu gibi, yapıt kişilerinin somut eylemleri ile karşılıklı etkileşmeleri’dir. Buna karşılık, bir yapıtta tema denince, burada anlatılmak istenen şey, o yapıtta tartışılacak etiksel, siyasal, dinsel, felsefi ve estetiksel türden özgül bir yaşamsal sorun; yapıtta ortaya atılacak ve şu veya bu şekilde yanıtlanacak, yaşamdan alınma bir soru’dur. Örneğin, “Son Taam” ya da “Haç Töreni” çoğu kez ressamlar tarafından seçilmiş konulardır. Ama bu konular, kendi başına ilginç konular oldukları için değil, sırf bu konularda sanat için gerekli olan çarpıcı, göz alıcı, büyük temalar barındığı için sanatçıların dikkatini çekmişlerdir. Örneğin, bu birincisinde, güven ve ihanet teması; ikincisinde, dinin gerçek özü ile yobaz dış görünüşü arasındaki çelişme teması.

Buradan şu sonuca varabiliriz ki, “tema” kavramı daha genel-olan, daha soyut anlamda bir şeyi; “konu” kavramı ise daha tikel olan, somut olan bir şeyi kapsar. Konu bir hikâye okuduğumuz, bir resme baktığımız, sahne ya da perdede bir oyun izlediğimiz zaman, doğrudan doğruya algıladığımız dış aksiyondur. Tema ise, görmesek de işitmesek de kavramamız gereken şekilde, bu aksiyonun iç anlamıdır. Son olarak da konu, sanatın kendi araçlarıyla yeniden yaratılacak olan fizik, maddi süreçtir. Buna karşılık tema, toplumsal yaşamın akışından çıkarsanacak manevi sorundur; etiksel, dinsel, felsefi ya da bir başka mahiyetteki insan ilişkilerinin manen çatışmasıdır.

Hiçbir sanat yapıtı yoktur ki belirli bir konusu ve bu konuda açığa çıkan bir teması olmasın.
Demek ki toplumsal yaşamın manevi içeriğini yansıtan tematik öge, sanatta içeriğin bir düzeyi, bir katı olarak kendini belli ederken; konu, sanatsal biçimin bir düzeyi, bir katı olarak kendini belli eder. Konu, temanın imgesel olarak somutlaştırılışıdır.

ŞİİRDE TEMA ÖRNEKLERİ

Merdiven
Ağır, ağır çıkacaksın bu merdivenlerden,
Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak,
Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak…

Sular sarardı… yüzün perde perde solmakta,
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta…

Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller;
Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller,
Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?

Bu bir lisan-ı hafidir ki ruha dolmakta,
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta…
Ahmet Haşim
Konu : Sonbahar mevsiminde bir akşam vakti
Tema : Yaşlanmanın verdiği hüzün

Sitem
Önde zeytin ağaçları arkasında yar
Sene 1946
Mevsim
Sonbahar
Önde zeytin ağaçları neyleyim neyleyim
Dalları neyleyim
Yâr yoluna dökülmedik dilleri neyleyim
Yâr yâr… Seni kara saplı bıçak gibi sineme sapladılar
Değirmen misali döner başım
Sevda değil bu bir hışım
Gel gör beni darmadağın
Tel tel çözülüp kalmışım Yâr yâr…
Canımın çekirdeğinde diken
Gözümün bebeğinde sitem var
Bedri Rahmi Eyüboğlu

Konu: Çaresizlik içinde sevgiliyi düşünmek
Tema: Aşk acısı

Her şairin tekrar tekrar okuması gereken bir paylaşım.