TÜRK DÜNYASI DESTANLARININ TESPİTİ
ve TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARILMASI
KONUSUNDA TÜRK DİL KURUMUNCA YAPILAN
ÇALIŞMALAR

Nail TAN
(Türkiye)
Yakın zamana kadar Türkiye’de lise ve üniversitelerde Oğuz Kağan, Yaratılış, Türeyiş, Ergenekon, Göç, Alp Er Tunga, Manas, Dede Korkut ve Köroğlu destanları gibi az sayıda Türk destanı öğretilmekteydi. Sovyetler Birliği’nin dağılıp 1991 yılında yeni Türk Cumhuriyetlerinin kurulması ve bazı Türk boylarının özerk yönetimlere kavuşmasıyla Türk dünyası ile yakın kültürel ilişkiler başladı. Birçok Türk destanının varlığı ortaya çıktı. Türk dünyasında 200’den fazla destanın var olduğu anlaşıldı.
Türk dünyası destanlarının birinci kaynaktan tespiti, Türkiye Türkçesine aktarılması ve yayımlanması gerekiyordu. Böylece Yeni Türk Edebiyatı zengin bir kaynağa kavuşacaktı. Bilindiği gibi, yeni edebiyatın, bütün dünyada birinci kaynağı destanlar ve mitoloji olmuştur. Destanları, mitolojileri zengin milletlerden güçlü şairler, romancılar, oyun yazarları çıkmıştır. Opera ve balenin de birinci esin kaynağı mitoloji ve destanlardır.
Bu geç kalmış çalışma, Türk Dil Kurumunca 1996 yılında ele alındı. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsünün hazırladığı ve Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman Demirel tarafından TDK’ye havale edilen “Türk Dünyası Destanlarının Tespiti, Türkiye Türkçesine Aktarılması ve Yayımlanması” adlı proje benimsenerek Devlet Plânlama Teşkilâtına sunuldu. DPT’nin kaynak tahsisiyle projenin uygulanmasına 1997 yılında başlandı. Önce Türk dünyasında varlığı bilinen, konusu aşk ve kahramanlık olan destanların isimleri belirlendi. Yapılacak çalışmaların yöntemini belirleyen bir kılavuz kitap hazırlandı. Bu destanları kendi lehçesinde, birinci kaynaktan yazıya geçirecek bilim adamlarıyla temasa geçildi. Sovyetler Birliği döneminde yayımlanan Türk Destanlarında dinî ve siyasî öğeler çıkarıldığından, doğrudan doğruya yazmalara, ilk kaynaktan derlemelere dayanarak metin tespitleri yapıldı. Sonra, elde edilen metinlerin Türkiye Türkçesine aktarılması işlemine başlandı. Türkiye Türkçesine aktarılan metinler, özgün metin ve Türkiye Türkçesine aktarılmış metin bir arada olmak üzere cilt cilt baskıya hazırlandı. 2001 yılında ilk ciltler yayımlanacaktır.
Destanların uzantıları olarak, zamanla halk hikâyeleri meydana gelmiştir. Türk Cumhuriyetlerinde, Türk boylarında “destan” kavramına “Muhabbet Destanları” adı altında halk hikâyeleri de dahil edilmektedir. Bu gerçekten yola çıkarak, destan projesi kapsamında halk hikâyeleri de derlenip Türkiye Türkçesine aktarılmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de yaşayan iyi hikâye anlatabilen âşıklardan da video kamerayla derlemeler yapılıp yazıya geçirilmektedir. Şu ana kadar Şeref Taşlıova, Mevlüt İhsanî, Murat Çobanoğlu, Lütfi Aydın, Bayram Köroğlu, Emini Düştü, Muhlis Denizer ve Sefer Firganî’den yüze yakın hikaye derlenmiştir. Bunlar da ayrı bir dizi halinde yayımlanacaktır.
Destan projesinin yayın dizilerinden biri de dünyada Türk Destanları üzerine yapılmış araştırma ve incelemelerdir. Yabancı Türkologların söz konusu çalışmaları da Türkçe’ye çevrilip baskıya hazırlanmaktadır. Karl Reichl’in Türk Boylarının Destanları adlı kitabı ilk çevirilen kitaptır.
2006 yılında tamamlanacak projenin yürütme kurulunda Prof. Dr. Fikret Türkmen, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Ş. Haluk Akalın görev almıştır. Proje yürütme kurulunda üç yıl kadar Prof. Dr. İsmail Parlatır da çalışmıştır. Hâlen Türk dünyasında 50 kadar bilim adamı, uzman proje çalışmalarına katkıda bulunmaktadır.
Şu ana kadar adları belirlenerek üzerinde çalışmalar yapılan destanların listesi ekte verilmiştir. Şunu hemen belirtelim ki; bu listeye yeni destanlar eklenmekte veya çıkarılmaktır. Bu konunun yeni araştırılmaya başlanmış olması, Türk Dünyasında birçok bilim adamını harekete geçirmiş, arşivlerde çalışmalarını sağlamıştır. Bu sebeple, eski yazma eserlerden yeni destanlar elde edilmektedir. Bâkir bölgelerde derleme de yapılmaktadır.
Projeyle, Türk dünyasının şaşırtıcı destan zenginliği gün ışığına çıkmaktadır. Bence Türk Kültür tarihinin en önemli olayıdır denebilir. Proje tamamlandığında, Türk mitolojisi yeniden yazılacak ve nihayet Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanabilecek yazarlarımız yetişecektir.

PROJEDE YAYIMLANACAK OLAN TÜRK DESTANLARININ BOYLARA GÖRE DAĞILIM LİSTESİ

TÜRKİYE DESTANLARI

• Oğuznâme
• Battalnâme
• Danişmentnâme
• Saltuknâme
• Dede Korkut
• Köroğlu Kolları
• Hamzanâme
• Gazavatnâmeler
• Zafernâmeler
• Cenknâmeler
• Yeni Derlenen Halk Hikâyeleri


ÖZBEK DESTANLARI
1. Alibek ile Balibek-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
2. Alpamış-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
3. Arzıgül-İslam Şair Anlatması.
4. Avaz Han-Polkan Anlatması.
5. Ayçınar-Kadir Rahimoğlu Anlatması.
6. Balagerdan-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
7. Behram ve Gülendam-Fazıl Yodaşoğlu Anlatması.
8. Cihangir-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
9. Çambil Kamali-Polkan Anlatması.
10. Dalli-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
11. Erali ve Şirali-İslam Şair Anlatması.
12. Ernazar Han-Polkan Anlatması.
13. Ferhad ve Şirin-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
14. Göroğlınıng Togılışı-Polkan Anlatması.
15. Gülihiraman-İslam Şair Anlatması.
16. Gülnar Peri-Polkan Anlatması.
17. Haldar Han-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
18. Harezm “Aşık” Destanları.
19. Harezm “Göroğlı” Destanları.
20. Hasan Han-Polkan Anlatması.
21. Hoşkeldi-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
22. İntizar-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
23. Kıran Han-Polkan Anlatması.
24. Kunduz Peri ile Yulduz Peri-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
25. Küntogmış-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
26. Leyla ve Mecnun-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
27. Melike Ayyar-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
28. Meşrika-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
29. Miskal Peri-Polkan Anlatması.
30. Murat Han-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
31. Nurali-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
32. Ravşan-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
33. Rüstem Han-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
34. Şeybani Han-Polkan Anlatması.
35. Şirin ile Şeker-Fazıl Şair Anlatması.
36. Yadgar- Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
37. Yakka Ahmet-Ergaş Cümanbülbüloğlu Anlatması.
38. Yunus Peri-Polkan Anlatması.
39. Yusuf ile Ahmet- Fazıl Yoldaşoğlu ve Polkan Anlatması.
40. Zevar Han-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.
41. Zülfizar-Fazıl Yoldaşoğlu Anlatması.

KAZAK DESTANLARI

1. Abılayhan.
2. Ahmet Kasım.
3. Ak Böbek.
4. Ak Böpe.
5. Akbala Bozdak.
6. Akılbay Batır.
7. Alankay Batır.
8. Alatav Batır.
9. Almas-Bolat.
10. Alpamış.
11. Amangeldi.
12. Arkalık Batır.
13. Atımtay Jomart.
14. Ayman-Şolpan.
15. Bahram.
16. Bayseyit Batır.
17. Bazar Batır.
18. Beket Batır.
19. Berdikoja Batır.
20. Bolat-Janat.
21. Boz Jiğit.
22. Bögenbay Batır.
23. Darıyğa Kız.
24. Ebulğazı İbni Sina.
25. Edigey.
26. Enlik-Kebek.
27. Er Ejibay.
28. Er Şora.
29. Er Tarğın.
30. Erkoşay.
31. Erköse.
32. Ermek Batır.
33. Ersayın Batır.
34. Esim Han.
35. Evez Batır.
36. Gülsim-Karğa.
37. Hasan-Jamila.
38. Hemre.
39. Irangayıp Şah Abbas.
40. Isatay Mahambet.
41. Jabal Batır.
42. Jankoja Batır.
43. Jenibek Batır.
44. Jetim Meryam.
45. Jusip-Zuliha.
46. Kabanbay Batır.
47. Kalkaman-Mamır.
48. Kambar Batır.
49. Karasay-Kazi.
50. Karkapat.
51. Kasım Jomart.
52. Kenesarı.
53. Kırımın Kırk Batırı.
54. Kırk Vezir.
55. Kız Jibek.
56. Kobılandı Batır.
57. Kozı Körpeş-Suluv.
58. Körulı.
59. Kubığul.
60. Kul men Kız.
61. Külşe Kız.
62. Makpal Segiz.
63. Melik-Hasan.
64. Mırkı Batır.
65. Munlık-Zarlık.
66. Musahan.
67. Navrızbay Batır.
68. Nurğayşa.
69. Oljabay Batır.
70. Orak-Mamay.
71. Ötegen Batır.
72. Rayımbek Batır.
73. Savrık Batır.
74. Setbek Batır.
75. Seyfülmelik.
76. Sırım Batır.
77. Suranşı Batır.
78. Şakir-Şakirat.
79. Tahir-Zuhra.
80. Telağız.
81. Tört Batır Kıssası.
82. Tükibay-Şolpan.
83. Zıyada-Şahmurat.


KIRGIZ DESTANLARI

1. Ak Maktım.
2. Ak Möör.
3. Akbermet.
4. Aksatkın ile Kulmırza.
5. Akşirin ile Aşım.
6. Balbay.
7. Boston.
8. Bundayık.
9. Calanır Caldız.
10. Canek Batır.
11. Cañıl Mırza.
12. Canış-Bayış.
13. Coloy Kan.
14. Coodar Beşim.
15. Er Botom.
16. Er Eşim.
17. Er Soltonoy.
18. Er Tabıldı.
19. Er Töştük.
20. Eşimkul ile Zöra.
21. Gülgaakı.
22. Kaçkam Kız.
23. Karaç Kökül.
24. Karagul Botom.
25. Kedeykan.
26. Kız Darıyka.
27. Kız Saykal.
28. Kocacaş.
29. Kurmanbek.
30. Külbaaram ile Asan.
31. Manas.
32. Mendirman.
33. Muñduk-Zarlık.
34. Narikbay.
35. Olcobay ile Kişimcan.
36. Sarinci Bököy.
37. Semetey.
38. Seyitbek.
39. Seytek.
40. Siyadat ile Nurila.
41. Şırdakbek.
42. Taylak Batır.


TÜRKMEN DESTANLARI

1. Aslı-Kerem.
2. Gevher Kız-Şiralı Bey.
3. Göroğlu.
4. Gül-Bilbil.
5. Gül-Senuber.
6. Hurlika-Hemra.
7. Leyla-Mecnun.
8. Melike Dilaram.
9. Necepoğlan.
10. Ray Çini.
11. Şasenem-Garip.
12. Sayat-Hemra.
13. Seypelmelik-Medhelcemal.
14. Tahir-Zühre.
15. Yusuf-Ahmet.
16. Yusuf-Zeliha.


AZERBAYCAN DESTANLARI

1. Abbas
2. Abbas -Gülgez
3. Abdulla ve Cahan
4. Alı Han
5. Alihan Peri
6. Aslı ve Kerem
7. Aşık Garip
8. Bahış -Leyla
9. Behmen ve Humay
10. Behram - Gülhendam
11. Dilsuz ve Hazangül
12. Emrah
13. Ezetinli Emrah
14. Ferhat ve Şirin
15. Gul Mahmud
16. Gulam - Kemter
17. Gurbani
18. Gül - Mahmud
19. Han Çoban
20. Heyder Bey
21. Hüseyin ve Reyhan
22. İbrahim
23. Kamal
24. Koroğlu
25. Letif Şah
26. Leyli Mecnun
27. Mahmud Niyar Hanım
28. Mahmud ve Ağcaguş
29. Ma'sum ve Dilefruz
30. Mehemmed-Gülendam
31. Mehemmed ve Gürcü kızı
32. Mehemmedhan ve Selbi Hanım
33. Müğüm Şah
34. Necef ve Persad
35. Novruz
36. San Şahzade
37. Selim Şah
38. Seyat Bey - Seyalı Hanım
39. Seydi ve Peri
40. Seyyat ve Saadet
41. Soltan-Gendab
42. Şah İsmail
43. Şahzade Ebülfezil ve Re'na Hanı
44. Şahzade Behram
45. Şehri ve Mehri
46. Şemşir ve Senuber
47. Tahir ve Zöhre
48. Tanrıverdi
49. Tarlacı Gız
50. Vagifin Destanı
51. Valeh-Zernigar
52. Yahşı ve Aşıg
53. Yahya Bey ve Dostu Hanım


KARAKALPAK DESTANLARI
1. Alpamış.
2. Boz Jiğit
3. Bozuğlan.
4. Cas Kelen.
5. Devlet Yarbek
6. Er Kosay.
7. Er Sayım
8. Er Zivar.
9. Göruğlı.
10. Hurlika-Hemira
11. İdige.
12. Jahanşa
13. Kanşayım
14. Kırk Kız.
15. Koblan.
16. Kurbanbek.
17. Maspatşa.
18. Şaryar.
19. Yusuf-Ahmet.
20. Yusup-Zilüha
21. Ziynep-Altıngül


UYGUR DESTANLARI
1. Ak Ulam Bedihan.
2. Bozyiğit.
3. Bozkörpeş ve Karaköz Ayım.
4. Çın Tömür Batır.
5. Garip-Sanem.
6. Hurılıka-Hemrecan.
7. İmir Göroğlu
8. İrişhan
9. Kamerşah-Şemsicanan.
10. Kızıl Gülüm.
11. Minkuu Batur ve Unun Balalatı.
12. Minkün Batır.
13. Nazigim.
14. Sadır Pelvan
15. Senuber.
16. Seyyit Noçi.
17. Sultan Senceri Mazi.
18. Tahir ile Zühre.
19. Yusuf Bey ve Ahmet Bey.




SARI UYGUR
1. Huangtaitşan.
2. Sitşihatşi.
3. Şaramak.

TATAR (KAZAN) DESTANLARI
1. Ak Kubek.
2. Alpamşa.
3. Cik Mergen.
4. Dutan Batır.
5. Edigey.
6. Kurnın Ulı (Köroğlu).
7. Kuzı Köpeç ve Bayan Slu.
8. Tahir ve Zühre.
9. Tülek Batır.
10. Yir Töştük.


TATAR (KIRIM) DESTANLARI

1. Arzı ve Kamber.
2. Aşık Garip.
3. Çora Batır.
4. Edige.
5. Göroğlu.
6. Kerem ve Aslıhan.
7. Koplandı Batır.
8. Kozu Kurpeç.
9. Tair-Zühre.
10. Narkamış


TUVA DESTANLARI
1. Alday Buuçu.
2. Bayan Toolay.
3. Boktu Kiriş ve Bora Şeeley.
4. Dalay Usun Han.
5. Kangıvay Mergen.
6. Mege Şagaan Toolay.
7. Tana Herel.
8. Alday Mergen
9. Aldây Sümber
10. Han Hâlük
11. Ton Aralçın Haan
12. Hayındırınnay
13. Bagay-Ool
14. Çedi Harlıg Han-Töngüldür


ŞOR DESTANLARI
1. Altın Aar.
2. Altın Ergek.
3. Altın Kartıga.
4. Altın Kılış.
5. Altın Salgın.
6. Altın Sarık.
7. Altın Som.
8. Altın Tayçi.
9. Altın Tona.
10. Aran Tayçi.
11. Ay Mekke.
12. Ay Miçek.
13. Ay Tolay.
14. Çağış Ak Kan.
15. Erke Tayçi.
16. Kan Kas.
17. Kan Kese.
18. Kan Pergen.
19. Karattı Pergen.
20. Kazır Too.
21. Kuday Arıg.
22. Oglak.

SAHA (YAKUT) DESTANLARI
1. Er Soğotoh.
2. Erbehtey Bergen.
3. Haan Dargıstay.
4. Han Cargıstay.
5. Kus Tuyun.
6. Kuluun Kullustuur.
7. Kün Nürgün.
8. Nürgün Batır.
9. Oğo Tulaayah.
10. Tegil Bege.
11. Ürüng Oğlan.


ALTAY DESTANLARI

1. Ak Kaan ve Kübür Kaan.
2. Ak Konır.
3. Alıp Manas.
4. Almıs Kaan.
5. Altay Buuçay.
6. Altayin Sain Sume.
7. Altın Tuuyi.
8. Altın Saadak.
9. Ay Kaan.
10. Ay Mergen.
11. Booday Mergen.
12. Dimey Aru ve Simey Aru.
13. Er Samir.
14. Kan Altın.
15. Kan Budey.
16. Kan Kapçıkay.
17. Kan Şülüti.
18. Kara Kös.
19. Kögütey.
20. Kozın Erkeş.
21. Maaday Kara.
22. Malçi Mergen.
23. Oçı Bala.
24. Öleştey.
25. Ösküs Uul.
26. Salam.
27. Say Solong.
28. Soltoy Mergen.
29. Tektebey Mergen.
30. Ak-Biy
31. Ak-Bökö
32. Ak-Tayçı
33. Altın Kuşkaş
34. Altınak Mergen
35. Altın-Ergek
36. Altın Mize
37. Alaktay
38. Altay Mergen
39. Altın-Koo
40. Aytünike
41. Ay Sologoy Lo Kün Sologoy
42. Emelçi Mergen
43. Boydon-Kökşin
44. Barday-Kara
45. Barçın-Bökö
46. Bektirek
47. Cimey Arula Şimey Aru
48. Coonovoy-Bökö
49. Cılanaş Uul
50. Çelmeç
51. Irıstu
52. İvanak
53. İrbis Buuday
54. İren Şayn Çiçirge
55. Koç-Korbay
56. Karatı-Kaan
57. Kan-Mergen
58. Katan-Koo
59. Közüyke
60. Kan Sulutay
61. Kuskunak Mergen
62. Katan-Bergen
63. Köstöy Mergen
64. Kan Kapçıkay
65. Kurman-Taacı
66. Kan-Cegey
67. Kaan-Tolo
68. Oturgış
69. Ölenir
70. Sarı Salam
71. Sınaru
72. Sartakbay
73. Şulmıs-Şunı
74. Şime-Sudurci
75. Şokşı-Mergen
76. Telimetey-Boko
77. Toybon-Koo
78. Tömene-Koo
79. Tanzı-Baatır
80. Temir-Sanaa


HAKAS DESTANLARI
1. Albıncı.
2. Alıp Mökö.
3. Altın Çağa.
4. Altın Çuş.
5. Altun Tabat (Aeshina varyantı) - Viktor Butanayev
6. Altun Tajdzu (Kulagaşeva varyantı) – I. Butanayeva
7. Ay Dolay.
8. Ay Mirgen.
9. Kara Hushun.
10. Kuçun Küreldey.
11. Ocheng Pig (Domojakov varyantı) - Viktor Butanayev
12. Ool Han (Kurbijekova varyantı) – I. Butanayeva
13. Pohtu Kiris (Kurbijekova varyantı) – I. Butanayeva


KUMUK DESTANLARI
1. Bozyiğit.
2. Çora Batır.
3. Yırçı Kazak.

ÇUVAŞ DESTANLARI
1. İvan Grozni ve Anas.
2. İvan Grozni ve Çuvaş Turhanları.
3. Kazan'ın Fethi.
4. Pugaçov'un İdamı.
5. Sarri Batır.
6. Son Çuvaş Turhanı.
7. Urazmet.


MİŞER DESTANLARI
1. Ak Börü.
2. Biynöger Destanı.

GAGAVUZ DESTANLARI
1. Ak Asan
2. Aleksiyos
3. Tepegöz
4. Dengiboz
5. Kız Destanı
6. Köroğlu
7. Ganga Kişi
8. Benderoğlu
9. Bezergân Destanı
10. Varna Muhasarası
11. Aşig Gaarip
12. Arzıyan Kamber
13. 1877-78 Osmanlı Rus Savaşı Destanı
14. Garip Kamber
15. Kudüs Türküsü
16. Menevşa
17. Şah İsmail


NOGAY DESTANLARI
1. Adil Soltan.
2. Ayslı Ulu Ahmet.
3. Bozyiğit.
4. Edige.
5. Erkusep Batır.
6. Er Kosay Batır.
7. Er Targul.
8. Kambar Batır.
9. Koblandı Batır.
10. Kozu Körpüş em Bayan Sılu.
11. Körogul.
12. Mamay Destanı.
13. Manaşa Destanı.
14. Manaşı Ulı Töyakbay.
15. Şora Batır.
16. Tölegen men Kız İybek.


BAŞKURT DESTANLARI
1. Akbuzat.
2. Akhak Kola.
3. Alpamış Menen Barçın Hılu.
4. Edigey.
5. Kara Yurğa.
6. Kunur Buğa.
7. Ural Batır.
8. Zayatülek Minen Hııhılu.
9. Küsak Bey
10. Babsak Bey Menan
11. Karagölömbat Bey
12. Kuzıy Kürpür
13. Kozı Körpeş-Bayan Sulu


KARAÇAY-MALKAR DESTANLARI

1. Açey ulı Açemez.
2. Bödene Raçıkav.
3. Çüerdi.
4. Debet-Alavgan-Karaşayav.
5. Eki Üç Nart bla Baylamlyı Tavruhla bla Jırla.
6. Jıyımdık Tavruhla.
7. Nartların Jırları.
8. Oruzmek bla Satanay.
9. Sosuruk.
10. Şırdan bla Nöger.Teyrile bla Nartla

KALMUK DESTANLARI
1. Cangar Destanı