Yaşayan Dede Korkut


Ahmet ÖZDEMİR


Destanlarda anlatılan her olayın ardından yukarıda da belirttiğimiz gibi Dede Korkut gelmekte  boy boylamakta, soy soylamakta, bu oğuz nameyi düzüp, koşarken sonunda şöyle demekte:

"Hani dediğim erenler,

Dünya benim diyenler,

Ecel aldı, yer gizledi,

Fani dünya kime kaldı?

Gelimli gidimli dünya,

Sonucu ölümlü dünya"

 Bu sözler, Anadolu'muzun pek çok yerinde mezar taşlarında yaşamaktadır.

Dede Korkut öyküleri içerisinde geçen yüzlerce  kelimenin günümüzde, Anadolu'nun pek çok yöresinde yerel deyim ve atasözleri olarak yaşadığını tespit etmek zor değildir.  Elbette Bayburt'un öncelikli olması gerekir.

Yalnız Dirse Hanoğlu Boğaç Han öyküsünde  geçen deyimlerden bazılarını şöyle sayabiliriz:

Sayvan: Gölgelik olarak da kullanılan bir dokuma türü.

Toy etmek: Şölen vermek.

Buğra : İki hörgüçlü erkek deve.

Otağ:  Büyük Çadır.

Hor görme: Aşağılama.

Turgay: Çayır kuşu. Hüt Hüt.

Kaba: Büyük.

Cılasın: Kahraman.

Kondurmak: İkamet ettirmek.

Başım bahtı: Talihim, uğurum.

Selvi Boylum, Çatma kaşlım, al yanaklım: Günümüzde kullanılan benzetmeler.

Dölek: Doğru, dürüst, becerikli, erdemli.

Polat: Çelik.

Hışmetmek: Hiddetlenmek, hızla yürümek. (Bir hışmile geldi geçti)

Yığınak etmek: Çevreye toplamak.

Donatmak: Giydirmek, kuşatmak, süslemek.

Hacet dilemek: Tanrıdan istekte bulunmak.

Külük: Çabuk.  (At ayağı külik, ozan dili çevik olur.)

Aşık oynamak: Koyunların aşık kemiği ile  oynanan oyun.

Götün götün gitmek: Geri geri gitmek.

Dama direk vurmak: Tavanın çökmesini engellemek için destekte bulunmak.

Şişlik: Şişek, bir yada iki yaşa ulaşmış doğurganlığa erişmiş koyun.

Kovlamak: Çekiştirmek, kötülemek.

İtisi: Yiğtisi, beklemeye alınmış bazı yiyecek içeceklerin keskinleşmesi.

Bezenmek: Giyinmek, kuşanmak.

Seğirtmek: Sürmek, koşturmak.

Yazı, yaban: Ovada, kırda.

Şorlamak: Fışkırırcasına akmak.

Yüğrük: İyi yürüyen iyi koşan, çevik.

Zarılık eylemek: İnlemek.

Sığamak: Eliyle sürtmek, okşamak.

Onulmak: İyileşmek.

Obrulmak: Yerin çökmesi, kayması.

Cıda: Mızrak, kargı.

Biliği yitmek: Bunamak.

Dede Korkut destanları içerisinde,  geçen alkış, dua ve kargışlar, günümüzde de aynen yaşamakta, kullanılmaktadır. İşte bunlardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz: "Kara ölüm geldiğinde geçit versin. Tanrı sana sağlık versin. Sağ kalanlar için devletini Hakk artırsın.  Yüce Tanrı dost olup sana yardım etsin.  Gölgelice kaba ağacın kesilmesin.  Kan gibi akan görklü suyun kurumasın.  Kanatlarının ucu kırılmasın.  Seğirdirken ak boz atın sürçmesin.  Anan yeri Cennet olsun.  Hakkın yandırdığı çerağın yana dursun. Kadir Tanrı seni namerde muhtaç etmesin."

 Dede Korkut hikâyeleri içerisinde kimi öğütler vardır ki, günümüzde ata sözleri arasında kullanılmaktadır. İşte bir kaçı:

Ecel vakti ermeyince can çıkmaz.

Çıkan can geri gelmez.

Yığılı malın mülkün olsa da nasibinden fazlasını yiyemezsin.

Kara eşek başına gem vursan katır olmaz, hizmetçiye elbise giydirsen hanım olmaz.

Bayburt'ta derleme ya da alan çalışması yapmak imkânım olmadı.  Ancak yıllar önce, bir gazetede yayınlanan yazı dizisinde şu bilgilerin yer aldığını hatırlıyorum: "Bayburt'ta gezerken her köyde, yaylada, caddede ve -abartmıyorum- her evde Dede Korkut'la karşılaşırsınız. Dede Korkut'un efsanelerini bilenler ya da inceleyenler, o çağlardaki Türk gelenek, görenek ve törelerini az çok bilirler. Kadın- erkek, bey-kul, ata-oğul ve tanrı-insan ilişkileri bu efsanelerde çok belirgindir. Bayburt'ta Bir oğul babasından izinsiz kolay kolay söze girmez ve her hangi bir konudan söz edildiğinde Tanrı'nın adı sıkça anılır. Bu davranışlarda bile, Dede Korkut döneminin ve Oğuzların, İslamiyet'i kabul ettikleri dönemlerdeki törelerin izlerini bulabilirsiz. Bu insanlar, konukseverlikleriyle sizi evlerine girdiğinize gireceğinize pişman ederler. Bayburt'un bir köyünde evini ziyaret ettiğimiz tanıdık bir köylünün bana "Abi, yorgunsan, çıkar çoraplarını da ayahlarini yıkayah", teklifi karşısında yerin dibine girmiştim. Oysa bu onlar için çok normal bir davranıştı."

 Dede Korkut  öyküleri içerisinde  anlatılan  bir takım geleneklerin de günümüzde yaşadığı gerçektir. Bunlar arasında, lakap verme, toy karşılığı ziyafet çekme, düğün şenlikleri ve yemeği, başlık alma, kardeş payı, kardeş kuşağı,  misafire kuzu kesme,  rüya tabiri gibi gelenek ve görenekleri sayabiliriz.