YENİ BİR TÜRK HALK EDEBİYATI TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Nail TAN

Türk Halk Edebiyatı terimleri konusunda az sayıda sözlük var elimizde. Bunlardan ilki Cahit Öztelli’nin TFA’da bir yazı dizisi olarak yayımlanan “Halk Edebiyatı Sözlüğü”dür . Hüseyin Yurdabak’ın ve Nurettin Albayrak’ın Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüklerinin yanında genel Türk Edebiyatı Sözlüklerinden de yararlanmayı sürdürüyorduk. Ancak, aradığımız her terimi bulamıyorduk. Prof. Dr. Orhan Okay’ın da haklı olarak belirttiği gibi; Hüseyin Yurdabak’ın yetersiz, çok sayıda eksik ve genel edebiyat terimi sözlüklerinden aldığı terimlerle oluşturduğu sözlüğü bir yana, Nurettin Albayrak’ın ansiklopedik sözlüğü, bu alanda terim tartışmalarına ışık tutma ve eksikleri hatırlatmaya vesile olma bakımından bir ilkti ve bu alanda yayımlanmış en geniş çalışmaydı. Halk edebiyatı araştırmalarıyla tanınan Cumhuriyet Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Dr. Doğan Kaya nihayet Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü’nü yayımlayarak bir bakıma Albayrak’ı tamamladı. Böylece, her zaman yararlanabileceğimiz iki değerli sözlüğe kavuşmuş olduk.
Dr. Kaya, uzun yıllar Türk halk edebiyatı metinleri üzerinde çalıştığından sık kullanılan terimlerin yanında pek çok yeni terimle de karşılaşma imkânını bulmuştu. Yeni türler, şekillerle karşılaşmış, bunların adsız olduğunu görüp adlandırma da yapmıştı. Bu sözlüğünde; çalışmalarının, araştırmalarının sonuçlarını da vermiş oldu. sözlükte 1376 terimin açıklaması ve örnekleri vardır. Albayrak’ın sözlüğünde 550 terim olduğu dikkate alındığında konunun ne denli geliştirildiği anlaşılıyor. Yazar, imkânları ölçüsünde Türkiye dışındaki Türk boylarının halk edebiyatına ilişkin terimleri de sözlüğüne almaya gayret etmiştir.

Dr. Kaya, sözlüğün arka kapağındaki tanıtım yazısında eserini yazma amacını şöyle açıklıyor:

“Türk Halk Edebiyatı, sözlü ve yazılı ürünleriyle çok çeşitli konuları ihtiva eden bir alandır. Buna, bir de bütün Türk dünyası eklendiğinde, zenginlik ve çeşitlilik daha da artmaktadır. Halk edebiyatı ürünlerine, halkın düşüncesi, inancı, dünya görüşü, acısı, mutluluğu, arzusu, ümidi hulasa tüm hasletleri yer alır. Bunun paralelinde de pek çok kavram ve terim ortaya çıkmıştır. Halk edebiyatının bir disiplin olarak hangi kavram ve terimleri ihtiva ettiği, bunların çeşitliliği, benzeşen ve farklılaşan yönleri bir problem olarak halk bilimcilerin karşısında durmakta ve bu konunun açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. Terimlerin tespiti ve ne olduklarının ortaya konulması ile bu problem kısmen de olsa çözümlenecektir. Bizi böyle bir çalışmaya sevk eden düşünce de bu olmuştur.”

Sözlükte Dr. Kaya’nın adını verdiği, terimini yarattığı bazı halk edebiyatı kavramları şunlardır: Ayak açma, ayak alma, ayak arama, ayak beyiti, ayak değiştirmek, ayak düşürme, ayak hazırlama, ayak ikileme, ayak isteme, ayak işlemek, ayak kurma, ayak söyleme, ayak tekrarı, ayak tüketme, ayak uydurma, ayak verme, ayaktan çıkma, beş kafiyeli şiir, beşleme, Deli Derviş Feryadî Kolu, denkleme, Dertli Kolu, Derviş Muhammet Kolu, dize / mısra başı kafiye, dörtleme, Emrah Kolu, Feryadî Kolu, Huzurî Kolu, işlek ayak, işlenmiş ayak, ortak şiir, öğütleme, öyküleme, sözde ayak, sözde redif, su motifi, Sümmanî Kolu, Şenlik Kolu, tek kafiyeli koşma, tekrarlama, zor ayak, zora düşürme.

Ansiklopedik sözlüklerde; her maddenin, terimin altında daha geniş bilgi edinmek isteyenlerin başvuracakları önekli kaynaklar da gösterilir. Nurettin Albayrak’ın yaptığı gibi. Dr. Kaya, bu yöntemi izlemek yerine, sözlüğün sonunda yararlandığı kaynaklarla birlikte, daha fazla bilgi edinmek isteyenlerin başvuracakları temel yayınların oldukça geniş bir kaynakçasını vermiştir. Bu kaynakçada, Cahit Öztelli, Nurettin Albayrak ve Hüseyin Yurdabak’ın halk edebiyatı terimleri sözlüklerinin gösterilmemiş olmasını bir eksiklik sayıyorum. Dr. Kaya, bu eserlerin kapağını çevirmemiş olamaz. Var sayalım ki, etki altında kalmamak için hiç karıştırmadı. Yine de kaynakçasında göstermesi gerekirdi. Her sözlükçü, kendisinden önceki sözlüklerden yararlanmak zorundadır. En azından, kendi tespit ettiği terimler dışında farklı terim var mı diye bakmalıdır.

Sözlük, özellikle de terim sözlüğü hazırlamak çok zor bir iştir. Köklü bir birikim sonucunda ancak böyle bir sözlük hazırlanabilir. Dr. Kaya, bu birikime ulaşmıştı. Üniversitelerimizin öğretim üyelerinde mutlaka iyi derecede yabancı bir dil bilme zorunluluğu dolayısıyla Yrd. Doç. Dr. akademik unvanında kaldı. Türk Halk Edebiyatı öğretim üyesinin, Türk halk kültürü bilim adamlarının İngilizce bilme zorunluluğu ancak bizim gibi her açıdan geri kalmış ülkelerde getirilir. ABD halk bilimcisinin Almanca. Fransızca bilme zorunluluğu var mıdır?

Allah aşkına? Dr. Kaya, bilgisiyle alanın mensuplarınca profesör kabul edilen bir meslektaşımızdır. Varsın, YÖK ona bu unvanı vermesin.
Dr. Kaya’nın sözlüğünün değeri; varsa bilgi yanlışı ve eksikleri kullanıldıkça ortaya çıkacaktır. Bizim bugün için madde madde okuyup bu işi yapmaya ne ömrümüz ne de bilgimiz yeter. Kullanıcıların, tespit ettikleri yanlış ve eksikleri (ilk bakışta belirlediğimiz duvak kapma / cahanname, okşamalık, sayışmaca, satıcı sözleri gibi) Dr. Doğan Kaya’ya bildirmeleri hâlinde ikinci baskıda dikkate alınacağına şüphemiz yoktur. Diğer taraftan yazarın hazırlık sonrası yeni yayınlardan derledikleriyle eserini geliştireceği inancımız da tamdır.

Dr. Kaya, Türk Halk Edebiyatının en önemli eserini ortaya koymuştur. Beğenmeyen olursa; işte meydan, işte şeytan. Otursun daha iyisini yazsın! Sağ ol Doğan. Kaleminin teri, gözlerinin feri hiç eksik olmasın!

Dipnotlar:
----------------------------------------------
Öztelli, Cahit; “Halk Edebiyatı Sözlüğü”, TFA, S. 204, 205, 206, 207, 208, 7-11/1966.
Yurdabak, Hüseyin; Örnekleriyle Türk Halk Edebiyatı Terimler Sözlüğü, Ank. 1999, 134 s., “FAK Yayını”.
Albayrak, Nurettin; Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2004, 540 s. “LM Yayıncılık: 47”.
Okay, Orhan; Albayrak’ın sözlüğünün sunuşundan.
Kaya, Doğan; Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ank. 2007, 822 s. “Akçağ Yayınları: 889”.

elimizin altında blunması gereken bir eser olmalı mutlaka. saygılar üstad.